SAPNewsTL, Covalima : Artigu Estudante Finalista iha Universidade nasional Timor Lorosa’e (UNTL) Fakuldade Siensia Sociais, Departamentu Relasaun Internasional, Martinho C. Tilman (Burak Lebo) kona ba problema no fator kauza sira ba dezenvolvementu ne’ebe hakdasak iha Postu Administrativu Fatumea, Munisipiu Covalima.
Estadu direitu Demokratiku de Timor-Leste hanesan nasaun foun ida ne’ebe mak hetan rekunesementu mundial iha sekulu XXI (21) no estadu ida ne’e hamri’ik ho nia soberania rasik nu’udar nasaun foun ida. Nune’e Timor-Leste sei falta buat barak no persija duni atu hadia no desenvolve liliu atu investe iha setor produtivu sira hodi nune’e bele responde ba risku iha futuru oin mai.
Timor-Leste mai ho baze rikusoin oi-oin tantu husi rai okos (natural) no mos rai leten maibe tama on aba governasaun da sia (IX) seidauk iha planu no implementasaun programa ida mak signifikativu kabe ba planu no programa ho karakter longo prazu nian.
Agora saida mak sei akontese ba kontinuidade nasaun no povu ida ne’e karik mahukun la seriu atu desempenhu serbisu? Kampanha politika kada tinan Lima(5) hala’o no hamosu promesa nakukun (falsu) oi-oin, maibe de hetan ukun no kna’ar saida mak mahukun produz privelegio oin-oin de’it ba mahukun no partidaria tantu grupu minoria.
Timor-Leste mos sociologikamente moris ho identidade kultura ida ne’ebe oi-oin (beragam) tanba ne’e nesesariu no importante duni atu mahukun persija hare’e. nune’e bele produz ona mekanismu sira oinsa mak hadia no desenvolve diak liu tan desenvolvimentu setor kulrtura nian iha rai doben ida ne’e atu nune’e bele hasa’e kulidade kultura iha rai laran no regiaun sudeste asiatiku liliu iha mundu.
Nune’e hare’e ba K-RDTL artigu 59 numeru 5 hateten momos iha ne’eba katak ema hotu iha direitu atu goza no hari’i kultura hanesan nia obrigasaun atu haburas,defende no mos fo valor ba patrimoniu kultural. No iha mos artigu hanesan iha numeru 1 hateten katak etadu rekunese no garante sidadaun hotu nia direitu ba edukasaun no kultura, nune’e mos hari’i sistema ensinu baziku universal, obrigatorio no wainhira bele, saugati,tuir lei haruka.
Maibe mahukun pratika duni kalae? Nusa mak bele mosu tan problema oioin to’o afeita ba eskola taka no hapara manorin nai’in kontratadu sira, apakah ida ne’e bele resolve no hasa’e kualidade edukasaun iha rai doben ida ne’e?
Tanba ne’e, ba kestaun hirak ne’e sa mak mahukun tenki halo? respeitu ba konfiansa ne’ebe mak antes ne’e povu no rai ida ne’e deposita ona ba sira, nune’e sira tenki valorize liu husi implementaaun laos koalia mak razaun hodi ikus laiha nia solusaun atu resolve ba kestaun hirak ne’e ne’ebe mak konsidera grave tebes ba desenvovlimentu iha rai ida ne’e nian.
Agora haktuir ba programa no planu iha rai ida ne’e hakarak foku ba iha munisipiu Covalima postu administrativu Fatumea persija duni atu hamosu revolusaun mental ida ne’ebe mak radikalmente no signifikante tebes atu nune’e bele iha duni mundansa. To’o ohin loron autoridade postu fatumea sa mak imi halo perante imi kaer ukun? hau pesoal hanesan jerasaun husi Fatumea sente triste no instisfaz ho kapasidade lideransa autoridade postu ida ne’e nian, tanba sa mak hau hateten nune’e, hau mai ho mahusuk fundamentu espesifiku tolu (3):
- Nesesariu duni kalae mudansa (hatu’ur lolos kultura) iha postu Fatumea liga ho kestaun kultura ne’ebe mak atu lakon ona husi nia originalidade?
- Tanba saida mak autoridade postu no subordinadu (xefe suku no Aldeia) sira iha postu Fatumea labele atu solusiona problema social sira iha Fatumea? Sa razaun no problema sa mak teri netik tiha?
- Hanesan autoridade (administrador, xefe suku, to’o aldeia) representante to’o ne’ebe ona imi nia kolaborasaun no koperasaun ho nivel munisipiu to’o mai nasional hodi bele solusiona problema horizontal sira iha postu Fatumea?
Los duni tuir John F. Kennedy hateten nune’e, “Labele husu sa mak nasaun atu halo ba o, maibe husu ba o nia aan sa mak o tenki halo ba o nia nasaun” maibe se ita la husu no nafatin mout ho motivasaun sira hanesan ne’e wainhira mak mudansa ne’e iha. Nune’e hau konkorda ho Dr.Armindo M. Amaral nia afirmasaun hateten nune’e “Lalika hein atu desenvolvimentu ne’e to’o mai, Maibe persija ita nain rasik mak ba jemput ukun aan ka desenvolvimentu iha rai ne’e. Agora kna’ar husi autoridade postu to’o iha nivel suku no aldeia (lokal) sa mak imi tenki halo hodi nune’e bele iha mudansa ba rai doben Fatumea.
Tuir lolos mahukun (Fatumea) tenki konsiente katak ukun ida ne’e temporaria lalos permanente ne’ebe mak tenki adora sem halo netik buat ruma iha perante kaer ukun, problema oi-oik hirak ne’e apakah ita tur hodi hare’e no hateke de’it hau hanoin la’e. Importante duni atu imi halo netik buat ruma. Pesoal hau deskonfia pasti mahukun ne’ebe mak assume kargo sira iha rai Fatumea ne’e laos ran Fatumea karik? Tanba saida mak hau hateten ida ne’e, se sira ne’e Fatumea oan duni pasti sira hatene oinsa atu halo mudansa ba rai ida ne’e, nune’e karik sira ne’e originalidade Fatumea duni mak kalan toba sadi’a, loron tur nanoin.
Maibe oinsa atu desempenhu serbisu ida ita hare’e modelu laiha seriedade atu bele solusiona no resolve problema fundamentu sira iha postu ida ne’e. Pat Walsh iha nia livru “Di Tempat Kejadian Perkara”page 217,nia hateten nune’e “Masyarakat tidak selalu sanggup menjadi murah hati (magananimous). Nune’e atu hateten saida mak imi (makaer ukun) halo ne’e populasaun (Fatumea) sei la tolera karik imi la halo netik tuir sa mak imi promesa ona atraves de konfiansa ne’ebe mak fo ba imi.
To’o ohin loron Timoe Leste ukun aan tama ba sekulu II resin ona maibe problema lubuk ne’be mak rai ida ne’e hasoru no konsidera importante no kompleksu teb-tebes atu bele resolve imediatu mak hanesan:
- Estrada ne’ebe mak to’o ohin loron konsidera seidauk hetan ukun aan lolos, no difisil tebes iha tempu udan afeita ba movimentasaun povu Fatumea nian husi vila ba postu no postu ba vila.
- Husu atu estabelese sentru saude iha kada suku ho ekipamentus ida ne’ebe mak apropriadu no adekuadu hanesan (ambulansia, ai-moruk) no aumenta mos pesoal saude (rekursu humanu) hodi bele funsiona serbisu saude nian ho didiak.
- Fasilidades ba kada eskola hahu husi nivel primaria (merenda eskolar), pre-sekundaria no ezize mos atu bele hari’i eskola sekundaria iha postu Fatumea, no aumenta mos manorin na’in hodi nune’e bele hasa’e kualidade edukasaun iha Fatumea.
- Hari’i mos sentru juventude ida iha postu hodi nune’e bele halibur joven hotu (feto no mane) wainhira iha atividade importante balun kabe ba iha loron importante ruma ex: hanesan komemora loron nasional balun ka atividade religioso no mos kulturais ruma.
- Atu hari’i mos merkadu fronteira no mos lokal hodi nune’e produto to;os nain sira nian ne’ebe mak produz ona husi agrikultur sira bele fa’an hodi bele suporta sira nia ekonomia familiar (karik Estrada publiku husi Covalima ba postu seidauk bele funsiona).
Nune’e hanesan estudante no juventude Fatumea nian hakarak rekomenda no ezize ba administrador postu ho nia subordiandu sira atu serbisu makaas liu tan (extraordianariu), atu nune’e bele hasai Fatumea husi rai naruk (jurang) atrazadu nian ba desenvolvimentu.
Tanba populasaun ida ne’e la persija ona atu konta de’it mak istoria, basa istoria ami bele asesu iha museu no midia social sira, ne’e duni atu hateten saida ba mahukun postu Fatumea nian atu para ona ho istoria maibe tenki mai ona ho asaun konkretu sira hodi bele responde no fo solusaun ba problema sira ne’ebe mak agora dadauk la’o no kontinua nafatin iha rai Fatumea to’o ohin loron.
Molok hau konklui hau nia hakerek (artigu) ida ne’e hakarak sita (kutip) maktoban Maun Sisto da Costa (Kene-Kene) nia hateten nune’e “ Se o la seriu ho o nia liafuan, mak keta uza nanal hodi julga realidade” tanba ne’e ba autoridade postu Fatumea tenki konsiente aan katak konfiansa laos monu de’it husi lalehan, ne’ebe tenki adora, tanba ne’e hala’o imi nia knar ho seriedade,responsabilidade no ho fuan duni atu nune’e ema (Fatumea) labele julga imi ho imi nia realidade no mos labele desfama imi ho imi kapasidade intelektual ne’ebe mak imi iha.
‘’”Hun ida,Abut ida, Tarak ida ba mudansa rai doben Fatumea no ba Timor Leste ida di’ak liu’’’.
Hakerek Na’in : Martinho C. Tilman (Burak Lebo)
Covalima, 14-01-2024