Imajen Fausto Marlius Tula Lixu ho Karosa
Karrosa mak sai nia forsa hodi hatutan moris, karrosa mak halo nia bele dada iis to’o ohin loron, nune’e bele hetan netik osan dollar ida, karrosa solda ho besi, uza roda rua hamaluk nia hodi buka lixu sira ne’ebé komunidade sira la uza ona, tau hamutuk hodi lori ba soe iha foer fatin.
Komunidade sira hatene lixu ne’e atu soe tutan iha ne’ebé, maibé distansia do’ok. Sira soe lixu iha de’it sira nia baraka oin. Ema hotu la haksolok no la saudavel wainhira moris hale’u ho lixu. Joven mane ida, kulit morena mosu idea ida iha nia ulun, oinsá bele hatutan nia moris iha situasaun agora, sá tan hela iha sidade Dili. Joven ida lori nia karrosa kór verde ida la’o hale’u merkadu Comoro hodi raut lixu sira ne’ebé halibur hela iha baraka oin. Ho ida ne’e, nia hamós lixu husi komunidade sira nia baraka no hetan mós osan ruma.
Nia mak Fausto Marlius idade 27, moris iha Watulari, suku Matahoi, aldeia Mauselok, moris husi família ki’ak. Ho esforsu rasik Fausto konsege kompleta estudu iha eskola ensinu primaria no ensinu sekundaria iha Watulari. Nia iha hanoin bo’ot, hakarak hasai edukasaun nivel universidade nian. Nia mai Dili hodi duni tuir nia mehi ida ne’e, maski tenke muda hela fatin husi família ida ba família seluk, hodi kontinua buka osan ba nia moris no ninia estudu. Tanba sa Fausto uza karrosa hodi hatutan moris? Ba Neon Metin nia haktuir,
“Ha’u dudu gerobak iha tinan 2019, tanba ekonomia la sufisiente, Ha’u dudu gerobak ne’e hanesan oportunidade ida mai ha’u, tanba bele buka moris hodi hetan osan, tanba liu husi dudu gerobak ne’e hanesan bee matan mai ha’u, hodi habokon ha’u isin.”
Dala barak iha ema nia hanoin, serbisu hili lixu ladún di’ak ba saúde. Lixu ne’e restu husi buat ne’ebé ema uza no la presiza ona, la folin ona ka sira lakohi uza ona. Iha lian bainbain, ema dehan foer. Maibé, iha lixu Fausto haree oportunidade ida ba nia atu hetan osan, oinsá bele sustenta nia moris, no bele estuda iha universidade. Fausto halo ida ne’e liu husi dudu karrosa hodi tula no soe ema nia lixu.
“Sorte di’ak loron ida ha’u dudu gerobak hetan $10.00, sorte laiha $3.00 de’it, tanba tuir langanan ne’ebé iha. Maibé ha’u kontente ne’e bainhira tula sampah, tanba tula ema na’in ida nia sampah $1.00, kalo tula ema na’in tolu nia sampah hamutuk $3.00. Tula bee iha gerobak mós hanesan, tula bee ba gerobak isin ida $1.00, maibé ema haree ha’u hanoin ka kasian mai ha’u entaun fó ha’u $1.50, no ba tula modo sira ne’e hakarak ka lakohi sira fó $0.50 de’it,” Fausto esplika kona-ba saida mak nia halo.
Fausto hatudu duni nia badinas, la moe, la hakribi no laran di’ak bainhira halo nia serbisu. Dudu karrosa fulan tolu nia laran, nia sente katak iha duni osan oituan. La fasíl ba Fausto atu deside nia-an kontinua eskola iha nivel universidade, tan nia hatene nia aman laiha kbi’it atu apoiu nia eskola, no nia inan mate tiha ona. Kontra realidade ne’ebé iha, Fausto hakat duni ba iha Universidade da Paz (UNPAZ) hodi kontinua estudu iha Relasaun Internasionál. Lori karrosa lixu nian halo Fausto konsege finansia no remata ninia estudu iha universidade.
“Lor-loron hanesan ne’e de’it to’o ha’u remata ha’u nia estudu iha universidade, depois ba apply vaga mós, governu agora buka família de’it, ne’ebé susar loos ba ita atu hetan fatin. Entaun to’o agora ha’u kontinua nafatin de’it ha’u nia atividade hanesan loro-loron ne’e, tanba ha’u kontente no agradese ho ha’u nia knaar ne’e, fulan ida bele hetan $170.00”, Fausto hato’o nia espresaun ho haksolok.
Fausto la hela metin iha fatin ida. Nia muda hela fatin hosi Becora ba iha Comoro, nune’e fasíl ba nia atu la’o ba UNPAZ, no la presiza gasta osan hodi selu bemo. Susar sempre mosu iha Fausto nia moris, no nia atu lakon esperansa kona-ba ninia estudu. Hanoin fila fali situasaun ne’e, Fausto nia matan-wen suli, maibé nia enkoraja nia-an katak sei iha dalan hodi buka solusaun, bele kolen maibé la rende.
Fausto hetan esperansa iha karrosa. Ema husu Fausto atu dudu nia gerobak, hodi tula ema nia foos, tula dala ida nia hetan selu $0.50. Fausto la tetu kleur, nia simu ho laran luak, nune’e kada dadersan nia dudu karrosa hetan $0.50.
“Sorte di’ak ema fó $1.00 hanesan ne’e to’o ema koñese ha’u, ha’u sai sira nia langanan, parseiru ba tia sira fa’an modo, tahu, tempe sira ne’e. To’o fulan ida hanesan ne’e, tia sira fa’an modo ne’e koñese ha’u di’ak, entaun ha’u nia langanan barak ona. Ha’u ba tula sampah no tula bee”, tenik Fausto.
Nu’udar kliente ida ba Fausto, Santiaga do Rego de Sousa sente kontente tanba Fausto bele ajuda sira lori lixu ba lixu fatin. Bainhira lixu sira ne’e tau hamutuk iha karon mamuk, depois Fausto mai foti. Santiaga ho negosiante sira seluk la lori lixu ba soe, tanba lixu barak no sira nia karrosa mós laiha. Nune’e Fausto ho nia karrosa tulun tebes sira. Santiaga mos dehan Fausto nungka husu osan atu selu, se sira fó $0.50 mós nia simu, no liu tiha oras balun fó mós di’ak.
Nune’e mós Celestino, kliente ida seluk ne’ebé koñese Fausto iha ex-merkadu Comoro, tanba sempre husu Fausto tula nia lixu. Lixu sira ne’ebé nia tula mak abukat dodok no modo dodok no fahi nia fo’er. Fo’er hirak ne’e Celestino dasa hamutuk mak Fausto mai tula lori ba soe.
Iha fatin seluk Fausto nia kolega Ribeiro mós rekoñese esforsu ne’ebé Fausto halo. Hanesan ema ne’ebé kolega ho Fausto hosi ki’ik kedas to’o mai iha Dili, nia fó sasin katak Fausto halo buat hotu hodi bele moris no sustenta rasik nia eskola no konsege halo hotu nia estudu iha universidade.
“Iha universidade Fausto mós koñesidu nu’udar joven ida ne’ebé ativu. Sempre tama eskola, halo nia traballu sira, involve iha atividade, no ativu mós iha diskusaun. Fausto hatudu ezemplu di’ak nu’udar joven ida iha bairru laran, nia la moe dudu karrosa hodi tula fo’er no tula ema nia sasán la’o ba mai iha bairru laran”, Ribeiro esplika.
Ribeiro mós dehan Fausto mak joven ida ne’ebé hatene maneja nia tempu ba eskola no serbisu dudu karrosa. Nia ladun pasa tempu la’o ho kolega sira, tanba ba Fausto tempu ne’ebé nia iha ne’e uituan liu, no nia hakarak dedika-an ba buka moris no estuda iha universidade. Fausto uza maneira oioin hodi buka osan. Osan ne’ebé Fausto hetan nia rai iha kofre, nune’e nia bele selu eskola no sustenta nia moris. Alende dudu karrosa hodi hili lixu, no tula modo, nia mós fa’an fore rai matak ho saku ida $10.00, fore rai da’an fa’an $0.25 plastik ki’ik ida. Husi ne’e loron ida Fausto bele hetan $15.00 to’o $25.00. Bele nota katak Fausto hatene fó prioridade ba nia moris, liliu atu kompleta nia estudu iha universidade.
Mehi ne’ebé Fausto hakarak hetan, konsege hetan duni, tanba nia gradua duni husi UNPAZ iha tinan-2021, husi serbisu dudu Karrosa hili lixu ba soe, ida ne’e vitória ida ba nia-an. Maske la fasíl moris iha sidade maibé mehi sai realidade, fitun iha nia liman ona. Husi Karrosa besi tua, lori duni nia hakat ba oin hatais bata no taka chapeo graduasaun nian ho orgullu. Karrosa tula lixu, halo Fausto hasai lisensiatura.
Fausto nia aman, Antonio Andre rekoñese esforsu ne’ebé Fausto halo. Hanoin hetan fali bainhira Fausto sei ki’ik, nia labarik ida ne’ebé badinas ba eskola, ransu ho kolega barak. Maibé ohin loron nia halo hotu nia estudu iha universidade ne’e hanesan todan ida ne’ebé nia oan hakat liu ona. Agora todan seluk ida mak buka serbisu, hodi haree fali nia alin sira.
“Bainhira ha’u haree ha’u nia oan remata nia eskola iha universidade ha’u sente kontente tanba buat todan nia liu ona. Maske ema agrikultor nia oan, maibé bele mós hotu iha universidade. No ami nia esperansa ba nia maka nia bele hotu ona no bainhira servisu karik bele ajuda fali ami,” Antonio expresa.
Fausto halo observasaun ba joven sira seluk balun eskola remata, balun la’e tanba kbiit laiha mai husi família ki’ak, dala barak joven mete iha problema, no balun moe buka moris hanesan buat ne’ebé Fausto halo.
“Realidade joven barak mak susesu liu husi atividade sira hanesan ne’e, barak mós la susesu bainhira lakohi esforsu–an. Ba sira ne’ebé mak susesu ne’e mos liu husi fa’an nu’u iha gerobak, balun tula fos iha gerobak tanba sira mós vida estudante hanesan hotu ha’u”, Fausto hatutan.
Nia hato’o ba joven sira atu halo esforsu rasik hodi sustenta moris no halo atividade saída de’it mak bele fo benefisiu ba moris.
Watulari oan ne’e hatudu ona nia rezultadu nu’udar joven Timor oan, ne’ebé la hakiduk husi nia mehi, la sente kolen hasoru laloran bo’ot. Mata-wen ne’ebé turu mak sai forsa ba nia, karrosa mak sai nia rekursu. Sem karrosa sem titlu. Karik liafuan ne’e komik hodi interpreta, maibé istória karrosa ho $0.50c, mak halo Fausto Marlius kria serbisu ba nia-an rasik no hetan titlu iha universidade.
Hakerek Na’in : David no Adroaldo Husi Neon Metin
#Sekretariu Estadu Juventude no Desportu (SEJD) & Alumni Parlamentu Foinsa’e Timor Leste (APFTL)