SAPNewsTL, Dili – Dili hanesan sidade ida ne’ebe hanaran kapital ba nasaun Timor-Leste. Hafoin ita akompaña Timor nia ukun ida ne’e hahu hosi loron 20 fulan maiu, tinan 2002 até agora lixu sai nafatin problema ida ne’ebe bele fo impaktu negativa ba ema nia saúde, liu-liu sosiedade sira ne’ebe hela iha sidade Dili no Tibar sai hanesan sentru ba fatin lisu hodi akumula lixu hotu-hotu ne’ebe iha Sidade Dili nia laran ba sentraliza hotu iha fatin ne’eba.
Lixu maka material hotu-hotu ne’ebé konsidera la iha utilidade no/ka la iha folin, ne’ebé maka hamosu hosi atividade ema nian, ne’ebé presiza atu halakon ka soe. Liu hosi nesesidade ema nian ne’ebe halo no konsumu loron-loron ho nia restu ne’ebe ita soe no konsidera hanesan lixu iha parte rua maka ida hanesan lixu organiku no inorganiku.
Lixu orgániku maka lixu ne’ebé bele transforma ba kompos orgániku, katak, nakfilak ba adubu liuhosi prosesu halo adubu, no bele uza iha to’os vejetál sira tanba nia konteúdu nutriente ne’ebé aas. Lixu orgániku inklui lixu hotu-hotu ne’ebé iha orijen animál ka vejetál: restu ai-han, ai-funan, fini, na’an restu, ruin, entre sira seluk, ne’ebé liuhosi prosesu dekompozisaun naturál, lakon hosi natureza iha tempu badak nia laran.
Maibé, kuantidade boot hosi lixu ne’ebé abandonadu ne’e bele hamosu dezenvolvimentu hosi mikro-organizmu sira ne’ebé dalabarak sai hanesan ajente moras nian, aleinde fó sai morin ne’ebé maka’as tebes. Aleinde adubu, lixu orgániku bele uza hodi produz kombustível balu liuhosi biogasifikasaun no iha sentrál termoelétriku sira hodi produz enerjia bazeia ba gás ne’ebé nia hasai.
Ema nia fezes no urina mós halo parte iha lixu orgániku. “Lixu umanu” bele sai perigozu tebes tanba ida-ne’e rai verme, baktéria, fungi no vírus oioin. Maibé tanba ijiene no saneamentu báziku, kazu transmisaun moras tanba tipu lixu ida-ne’e tun ona.
Diferensa entre lixu orgániku no inorgániku maka bazikamente orijen hosi materiál sira ne’ebé soe tiha ona. Materiál ne’ebé halo parte iha lixu inorgániku la iha orijen biolójiku, nia produz ho meiu la’ós naturál, katak, produz hosi ema, hanesan plástiku, alumíniu, vidru no materiál sira seluk.
Problema boot ho tipu lixu ida-ne’e maka nia tempu dekompozisaun ne’ebé naruk iha natureza. Tanba sira maka produtu industrializadu, sira nia molékula sira produz ho númeru boot ida hosi átomo sira ne’ebé forma matéria ida ne’ebé kompleksu no rezistente, ne’ebé halo susar ba dekompozitór sira atu jere sira.
Tanba ne’e, importante tebes atu populasaun mós halo intervensaun iha prosesu resiklajen lixu inorgániku. Materiál sira-ne’e barak liu bele halo resiklajen liuhosi prosesu oioin ne’ebé maka hala’o hosi fábrika sira resiklajen nian.
Ai-horis hirak ne’e simu material ne’ebé halibur no organiza husi pontu kolesaun ba material oi-oin hanesan lata aluminiu, botir PET, mina-rai, saku plástiku, vidru, karton, Styrofoam no metal oi-oin.
Tanba diferensa iha prosesu resiklajen, presiza haketak lixu orgániku hosi lixu inorgániku. Materiál lixu inorgániku ida-idak tenke haketak, rai moos, maran no labele sofre kontaminasaun husi lixu orgániku. Lixu orgániku bele halibur lahó nesesidade atu haketak lixu sira. Koko atu uza ho loloos lixu-fatin kolesaun seletivu sira no ajuda ho prosesu resiklajen nian.
Resiklajen ne’e mak atividade ida ne’ebe ita konsidera hanesan prosesu transforma materiál ne’ebé uza ona ba produtu foun ne’ebé bele komersializa, fó benefísiu ambientál, sosiál no ekonómiku. Hare hosi ne’e realidade iha ita nia rai seidauk iha politika resikajen ida atu bele minimija lixu sira ne’e iha Estadu ida ne’e.
Liu hosi opiniaun simples ida ne’e hanesan akademiku ida ne’ebe hala’o peskija ida iha fatin Tibar ne’ebe sai hanesan sentru ba lixu iha sidade Dili laran, iha loron 14 fulan Jullu tinan 2024 hodi halo provas ba lixu sira ne’ebe kada loron ekipa saneamentu sira tula ba kareta hodi fakar hamutuk iha ne’eba maka hosi loron segunda to’o sesta kada kareta truk ida tula ret tolu (3) no sesta ho sabadu tula ret rua (2) deklara hosi ekipa servisu manejementu lixu iha tibar hateten katak kada semana kareta sira ne’ebe tula lixu hodi lori ba sentraliza iha Tibar kuaze 100 ital.
Hare hosi ne’e tuir kalkulu hosi hakerek na’in, se kuandu semana ida maka akontese hanesan numeru ne’ebe temi liu ba maka iha tinan ida (1) bele akontese lixu tuir truk hamutuk 4.800 resin. Signifika katak iha lixu ho volume aas iha sidade Dili no impaktu boot ba iha saúde humana, liu-liu ho tipu moras hanesan dengue, malaria, diarieia no moras sira seluk mos, tamba liu hosi akumulasaun lixu hodi hamosu susuk ne’ebe bele transmite moras refere ba ema.
Ho numeru lixu ne’ebe ita konsidera hanesan volume aas iha Sidade Dili, ne’ebe sentraliza iha fatin Tibar hakerek nain nota katak laiha prosesu resikaljen ne’ebe adekuadu liu hosi era globalizasaun sira ne’ebe garantia liu hosi makinas de produsaun lixu hodi hamosu buat foun ne’ebe bele lori ba iha mundu merkadu ninian.
Tuir deklarasaun hosi ekipa servisu manezementu lixu iha Tibar hateten katak, lixu sira ne’e sira ke’e rai hodi hakoi no sunu hodi bele minimiza hosi volume lixu ne’e rasik. Liu hosi prosesu sunu lixu sira ne’e mos bele fo impaktu ba ema nia pulmaun ka orgaun respiratoriu tamba kontaminadu hosi suar ahi lixu nian liu hosi anin ne’ebe garanntia ba ema nia respirasaun.
Hare hosi Oitavu Governu Konstituisional nia mandatu ne’e toma asuntu lixu iha sidade Dili liu hosi Presidente Autoridade Munisipiu nian ne’ebe atu moderiza meius transportasaun lixu, maibe ho politika governu tuir mai seidauk tau iha agenda politika atu moderniza mos oinsa atu halo resiklajen ba lixu sira ne’e rasik.
Maka liu hosi biban ida ne’e hakarak atu rekomenda mos ba Nonu Governu Konstituisional atu bele hola desijaun seriedade ida asuntu ne’e hosi bele modernija meius resiklajen atu bele garantia minimijasaun ba lisu sira iha sidade Dili.
Jornalista : Ermelinda Soares