Istória Úniku ! Família Sakrifika Oan Feto Ba Natureza, Molok Uza Bee-Matan Humina

SAPNewsTL, Díli – Historia úniku hosi Suku Lore1 Postu Administrativu Lore, Munisipiu Lautem, Sakrifika oan-feto mesak sai bukae ba natureza, hodi salva bee matan, Humina, desde beila sira nia tempu to’o ohin loron

Tuir sidadaun, Carolino da Silva hanesan nain ba bee matan, Humina konta katak, historia be’e matan Humina, iha tempu uluk, Suku Lore be’e laiha no iha altura ne’eba beiala sira la’o ho distansia dok hodi ba kuru be’e iha parte mota, Namalutu fronteira entre, Postu Administrativu Lore no Postu Iliomar.

“Iha beilala sira nia tempu be’e matan akontese iha rai ida ne’e.Tamba mudansa husi fuan sai fali humana siknifika katak ema, tuir kronolojia husi be’e matan ne’e, fofoun ami nia beiala sira nia feton naran, Lapabatsi hanesan feto mesak, ne’ebé maka nia inan aman sira ba hotu mota hodi kuru be’e,” Haktuir Carolino da Silva, ba Jornalista sira iha, Aldeia Horolata, Sexta (31/05/2024)

Tenik Administrador sesante, Carolino da Silva, tuir historia ne’ebe konta husi beiala sira katak, “iha tempu uluk feto ran ida hela mesak iha uma soru hela tais, teki teki mosu asu ida mai ho bokon hanesan fo hariis, entaun nia hanoin katak nia inan aman mak fila ona husi kuru be’e maibé nia hein kleur familia sira la mosu ho nune’e nia laran taridu komesa la’o tuir asu ne’e ba iha bee matan Humina, bainhira to’o iha neba derepente nia haree mane ida habrik hela iha fatin ne’ebe nakfilak ba bee, hahu hambrik koalia ho nia dehan nune’e, ami iha ne’e hatene katak imi sofre kona ba be’e, maibe karik o nia familia iha inan/aman sira hakarak ita rua tenki hola malu.”

Nia fundamenta, feto ran ne’e fila husi fatin ne’ebe nakfilak ba bee matan, to’o iha uma nia konta tuir saida maka mane ne’e koalia ba nia, no nia inan aman. Ho nune’e feto ran nia inan aman deside halo tuir saida mak mane ne’e kolia tuir kultura ema, Lore nia lisan hanesan halo katupa, oho fahi no lori feto ran ne’e ba saran iha bee matan Humina, nu’udar simbolu barlakiadu entre ema ho natureza. Derepente mosu anin boot no udan depois feto ne’e lakon, entaun husi ne’eba beilala sira fo naran ba bee katak Hu’Umana.

Hu’Umana signifika tuir lian fataluku katak ami ba husik feto ida hodi hetan bee iha ami nia suku entaun komunidade ne’ebe hela besik iha ne’e proteze bee, Humina tuir kultura ne’ebe beilala sira husik hela mai ami, iha tempu uluk bee nee lulik tebe-tebes bainhira komunidade sira ba kuru bee refere hodi konsumu labele kolia liafuan sira ne’ebe ladiak, tamba dalaruma ita fila mai hetan dezastre,maibé iha tempu okupasaun Portugués misionariu sira halo mudansa liu husi padre balun mai fo bensaun ba bee matan Humina.

“Bee ne’e uluk ami nia beiala sira kada tinan ba fo han tuir kultura, Lore nian, beiala sira oferese animal hanesan, Bibi, Fahi, no Manu hodi proteze bee matan humina tuir lisan no kultura ne’ebe beiala sira husik hela, nune’e bee matan, Humina eziste nafatin hodi fó moris ba populasaun no animal iha ami nia hela fatin. Desde uluk Ai horis sira moris natural”.

“Iha tinan 2004, liu husi programa agrikultura, departementu Floresta nian servisu hamutuk ho NGO lokal balun oferese, Ai oan mai iha suku hodi ba kuda iha bee matan, Bainhira ita ukun an, ita hatene ona katak bainhira ita tesi no lere ai iha bee ulun sira entaun dalaruma ita bee sira lakon, entaun liu husi agensia balun hanesan FAO servisu hamutuk ho komunidade sira no ami komesa kuda ai iha be’e no ami proteje haleu ho redi”.

Nia haktuir, bee nain Carlito da Silva Akresenta, Beiala sira nia tempu kualker ema labele book bee refere, maibé iha tempu okupasaun indonesia obrigatoriamente militar sira halo kanalizasaun ba iha area, Lori besik tasi ibun entaun kompañia ida halo kanalizasaun taka tia bee dalan, implika impaktu ba uma kain ida husi uma lisan, Chayloro nia oan nain tolu sai monok (Koalia la hatene), hafoin Timor ukun an, aman husi oan nain tolu ne’e ba sobu fatin ne’ebe chor ho semente, maka labarik nain tolu hatene koalia fila fali maibé kondisaun problema psikologia.

“Be’e matan ne’e hola parte iha uma lisan Fata ChayLuro maka hein no ami mos hanesan maun alin mak tau matan hotu ba bee matan ne’e, Wainhira mosu bainloron naruk be’e ne’e nafatin iha la maran maibé nia forsa maka menus. Kulturalmente desde uluk iha altura ne’eba la hakerek mos hanesan jerasaun ohin loron, bandu ema la bele tesi ai arbiru besik iha area bee matan Humina, tanba iha ne’eba iha fiar ida katak bainhira ita tesi iha ne’eba hanesan hali, ai kiar no ai boot sira, katuas sira nia fiar hatete katak wainhira ita tesi ai boot sira ne’e bee nain sei semo ba fatin seluk entaun ita nia bee ne’e maran no ita mate hotu”.

Tuir historia komunidade Lore proteze bee matan, Humina liu husi hala’o kultura tara bandu labele tesi ai arbiru iha area protezidu, Humina, desde tempu uluk too ohin loron hanesan tara bandu to’o ohin loron sei kontinua tara bandu, tara bandu ne’e inklui protesaun ba bee, no proteze plantasaun, ba area protejida ba oho aminal fuik sira hotu hotu iha laran inklui protesaun ba bee matan sira.

“Tara bandu ne’e ba bee matan hotu hotu, tanba tara bandu ne’e nivel suku lore 1, Lore2 iha ona mos seidauk aplika, mas lore 1 ne’e altura 2004 ate 2009, hau mak Xefi suku hau rasik mak halo konseitu ida kona ba tara bandu ne’e atu labele sunu ai arbiru, labele tesi ai arbiru ne’e ba bee matan hotu-hotu.”

Tara bandu ne’e komunidade sira respeitu maibe komunidade balun Oknum ke ladun respeitu tara bandu ne’e mas dala barak ita nia servisu hamutuk entre ita ho guarda Floresta sira kosteiru sira inklui ita nia PNTL sira ho konsellu polisiamentu komunitaria sira husi ita nia servisu hamutuk konsiensializa nafatin entaun ema halo tuir.

Maibé ema balun inkonsiensia kontra nafatin mas konsegue kaptura balun prende hanesan Ai kameli balun no sira oho Animal fuik Kuarda Floresta sira prenda mos ema balun i ema balun tesi ai iha bee ulun sira nee xefi Aldeia sira bolu fó atensaun ate a data ami nia bee matan sira ne’e konversa no tau nafatin tanba bee hanesan fonte moris ami nian. Iha ne’e bee matan barak komunidade sira la iha problema ba bee moos.

Be’e matan ne’e asesu husi Aldeia rua ,Aldeia Bailana ho Horolata, bainhira sistema kanalizasaun iha tempu bainloro naruk falla entaun ema husi parte leten Kapalete, Maluru dalaruma sira hotu hotu mai asesu iha ne’e, tanba ida ne’e ami garantidu katak iha tempu bainloro naruk mos nia nafatin so nia forsa ka volume bee mak tun uituan mas ne’e nafatin iha.

“Ami mos prontu, ha’u rasik backgroud mai husi agrikultura no ha’u dala barak tuir formasaun to’o semana rua ka tolu, bainhira, be’e iha ne’e oinsa karik iha ne’eba komunidade sira prontu oinsa kria ka estimula be’e sira husi rai okos ne’e bele sai be’e matan”.

Bainhira ha’u sei xefi suku nu’udar extensionista koordenador hau sempre koalia ho juventude sira katak bee ne’e mak fo moris ba buat hotu hotu, kuandu bee laiha buat hotu sei laiha, entaun sira prontu karik matenek nain hanesan Ego Lemos karik iha tempu no iha planu mai kee debu sira hodi hamosu bee matan foun tanba iha ne’e rai tetuk barak no ami nia bee hotu ezistensia ne’e iha klean.

Entaun ami nia rai tetuk sira ne’e potensia ba setor hortikultura ba kuda nian, mas ami la uza rai tetuk ne’e tanba be’e ne hotu hotu mosu iha klean, entaun ida ne’e mak ami prontu ho joventude sira prontu para karik programa sira hanesan ne’e prontu simu i hau rasik iha area parte ne’eba ami iha rai para karik programa sira hanesan nee ami bele oferese rai bele kria debu para bele dada bee husi rai okos hodi hamosu be’e matan foun sira.

Tempu CVTL mai kanaliza be’e tanba ita ukun an ona hotu hotu respeita malu, ema mai tenki liu husi Suku liuhusi aldeia depois bee matan nia nain sira husi uma lisan ne’ebe tenki ba halo koordenasaun no halo tuir lisan ne’ebé beiala sira husik hela mak foin iha autorizasaun husi bee nain maka tekniku sira servisu entaun laiha impaktu.

Iha Fatin hanesan, Lia Na’in Postu Lore Cesar Urbanu Henrique konta istoria kona ba Bee matan Humina katak, Bee humina mai husi mma lisan Chayloro nia jerasaun sira mak hetan bee ida ne’e, tempu uluk  beiala sira iha tempu uluk bee la iha, sira buka bee tenke ba to’o iha rai ida naran, Amalutu sira lori aí mak ba kuru bee, au naruk ne’ebe sira lori ba kuru bee iha, Amalutu.

“Bainhira sira ba kuru bee iha ne’eba sira nia oan feto ida maka hela iha uma, nia labele sai, tamba uluk iha tempu beiala sira feto foinsa’e labele sai nia tenki iha uma laran entaun nia kontrola deit sasan sira ne’ebe mak iha uma laran, bainhira sira kuru bee lori mai rai balun, iha au ninian atu nune’e nia inan sira ba kuru bee. Maibe iha nia asu ida ne’ebe mak la’o loron manas los ona, entaun nia ba haris iha bee humina. Tamba iha fatin ne’eba nakonu ho duut laran no bee iha ne’aba ema la hetan, Entaun nia nain natureza nian iha ne’eba hafoin asu né fila ba uma feto ran hare tia asu ne’e isin lolon bokon hánesan foin haris no nia hakfodak dehan asu née la iha ne’e nia haris bokon.”

Teki teki labarik feto ran ne’e fuan taridu hodi la’o tuir asu ne’e to’o iha bee matan, Humina, lakleur asu née fila fali atu ba haris entaun iha momentu ne’eba iha bee nain natureza husu ba feto ne’e Dehan o mai halo saída, entaun feto ne’e hatan ha’u mai tamba hau nia asu nai hetan tiha bee ne’é, entaun bee nain ne’e hánesan mane ida ne’ebe oin furak no hatan ba feto ne’e dehan se hakarak bee karik no hakarak o nia inan aman no maun alin sira ba buka bee dook entaun bee mak ne’e hela, se o nia inam aman sira mai mak o hatete ba sira dehan o mai ho bee ne’é entaun bee ha’u entrega ba o nia aman sira  atu kuru maibe se o mos hakarak hela ho ha’u.” Lia na’in konta

Feto ne’e fila nonok ba to’o nia uma, nia inan aman sira mos lori bee to’o dadaun ona uma, maibé feto ne’e haris tiha ona, entaun feto ne’e nia aman hare feto ne’e haris ona, nia aman ho hírus nia dehan o hela deit iha uma nusa mak o haris ona, bee iha ne’ebe mak hodi haris nonok deit.

“Maibe nia hatan ba sira dehan imi tur tiha mak haku hatete ba imi, saida mak hau hasoru, rona tiha feto ran ne’e konta, feto ne’e husu fila fali ba nia inan aman se wainhira imi dehan ne’e diak bee ne’e besik hela ita”,

“Entaun nia aman sira nonok hotu no husu ba nia, bee iha ne’ebé, nia hatan bee matan ida besik hela iha ne’e, tamba ha’u tuir ona asu née no hetan ona bee, maibe bee nain natureza ne’e hatete katak troka hau ba ho bee ne’e entaun bee hela ho imi maibe imi maun alin sira ne’e hakarak hotu entaun ha’u ba. Nune’e kalan ne’e sira bolu malu tur hamutuk hodi koalia kona ba bee nee, entaun nia maluk sira hateten ita nia feton ida deit, Hafoin sira hanoin katak bee ne’ebe durante ne’e sira kuru dook liu, entaun sira hotu hakarak saran labarik feto ne’e ba bee matan”.

Tamba hakarak hetan bee familia husi feto ran ne’e foti desizaun halo tuir saida mak feto ran ne’e hateten ba sira, “se imi hakarak ha’u ba tenke lori fahi mean ida ho foos mean tais maka ha’u ba no ha’u ba moris deit laos mate”, entaun sira mos hakarak no determina loron entaun loron mês to’o tiha sira buka tiha sasan hirak ne’ebe presija no tais tau tiha iha bote hodi akompanha nia oan feto ne’e, entaun nia ba foin tun iha pas bee sulin nian nee, Anin  no udan boot  entaun derepente ba tama tiha ba bee matan ne’e feto ne’e lakon natural deit hamutuk ho sasan ne’ebe mak oferese no bee mos iha hahu kedas husi tempu ne’eba”.

Enkuantu to’o ohin, bee matan refere kontinua moris, iha ne’ebe komunidade sira uza ba nesesidade lor-loron maibe sei iha problema iha sistema kanalizasaun tanba laiha manutensaun ba kanalizasaun

Istória badak ne’e, Jornalista SAPNewsTL kokleta liu husi programa media tour ne’ebe organiza husi Assosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL) no Oxfam Timor-Leste.

Jornalista : Ermelinda Soares