Imajem : Santu Padre Papa Francisco hamutuk ho Prezidente Repúblika José Ramos Horta iha Palásiu Prezidensial Nicolau Lobato, 09/09/2024.
SAPNewsTL, Dili – Durante enkontru ho Bispu, diplomáta no lider nasionál sira, Santu Padre Papa Francisco konsidera Timor-Leste iha tradisaun ida ne’ebé riku ho istória, kultura, paisajem no hanorin beatitude espirituál sira.
Amu Papa Francisco hateten Timor Lorosa’e rai ida ne’ebé iha konfiansa, fiar iha Maromak, terus maibé matenek iha terus no metin iha esperansa.
“Tradisaun ida ne’ebé riku iha konfiansa, haraik-an iha Maromak, perdaun, mizerikórdia, no bainhira presiza, pasiénsia terus iha tribulasaun, ita-boot maka povu ida ne’ebé terus maibé matenek iha terus”.
“Ha’u hakarak liuliu atu hanoin no hahi’i imi-nia lideransa ne’ebé komprometidu atu alkansa rekonsiliasaun ho imi-nia maun-alin indonéziu sira, dispozisaun ne’ebé hetan nia fonte dahuluk no puru liu iha hanorin sira Evanjellu nian”. Tenik Santu Padre Papa Francisco iha Palásiu Prezidensial Nicolau Lobato Dili, 09/09/2024.
Papa Francisco hatutan, damen no unidade mak boot liu iha mundu, Timor-Leste hatene transforma moras ba ksolok tanba metin iha fiar no esperansa.
“Kaer metin iha ita-boot nia esperansa, maski iha terus nia leet, agradese ba povu nia karakter no ita-boot sira nia fiar, imi transforma moras ba ksolok. Hakarak ba dame nafatin prevalese iha situasaun konflitu sira seluk iha mundu tomak tanba unidade superior liu konflitu. Dame no unidade maka superiór liu duké konflitu”
“Ba ida-ne’e, presiza mós purifikasaun memória nian ida atu kura kanek sira, kombate ódiu ho rekonsiliasaun, no konfrontu ho kolaborasaun”. Hateten Santu Padre
Tuir loloos, misionáriu dominikanu dahuluk sira to’o hosi Portugál iha sékulu XVI, lori ho sira Katólisizmu no lian portugés, Hirak-ne’e hamutuk ho lian tétum, agora sai nu’udar lian ofisiál Estadu nian.
Kristaun moris iha Ázia to’o iha rejiaun sira-ne’e kontinente nian liuhosi misionáriu europeu sira ne’ebé fó sasin kona-ba ninia lokalizasaun universál no ninia abilidade atu armoniza ho kultura oioin. Bainhira hasoru Evanjellu, sira to’o iha sínteze foun ne’ebé aas liu no kle’an liu.
Kristaun sai enkarnadu, hakuak kultura sira, iha ne’ebá ritu orientál oioin hosi povu oioin tama iha jogu tanba dimensaun importante ida hosi kristaun maka inkulturasaun fiar nian.
Binomiál ida-ne’e ba vida sarani important mak inkulturasaun fiar nian no evanjelizasaun kultura nian ida ne’ebé la’ós fiar ideolójiku ida maibé ida-ne’e maka fiar ida ne’ebé maka iha abut ho kultura.
Timor-Leste, Rai ida ne’ebé enfeita ho foho, ai-laran, no rai-tetuk sira, hale’u ho tasi ne’ebé furak, riku ho buat barak, ai-fuan sira, no ai-laran sira, liu ona faze ida ne’ebé todan iha nia pasadu, hodi esperiénsia konvulsaun no violénsia ne’ebé dala barak akontese bainhira povu ida buka ninia independénsia tomak no katak buka ba autonomia hetan negasaun ka frustrasaun.
Husi loron 28 fulan-novembru tinan 1975, to’o loron 20 fulan-maiu tinan 2002, katak, hosi deklarasaun independénsia to’o nia restaurasaun definitiva, Timor-Leste moris liu ninia tinan sira paixaun nian no ninia julgamentu boot liu.
Husi ne’ebá, nasaun ne’e bele hamriik fali, hetan dalan dame nian no loke ba faze foun ida ne’ebé hakarak dezenvolvimentu, hadi’a kondisaun moris nian.
Xefe Estadu Vatikanu ne’e agradese ba Maromak tanba iha periodu dramátiku ne’ebé nakonu ho terus no mate maibé la la kon esperansa hodi luta to’o hetan damen no liberdade.
“Ami agradese Maromak tanba, maski bainhira imi tenke liu hosi períodu dramátiku hanesan ne’e iha istória, imi la lakon esperansa, no mós tanba hafoin loron nakukun no susar sira, ikusmai mosu ona madrugada dame no liberdade nian”.
Atu atinji objetivu importante sira-ne’e, iha abut iha fiar ajuda ona povu Timor Lorosa’e, hanesan São João Paulo II destaka bainhira nia vizita iha tinan 1989.
“Iha ninia omilia iha Tasi Tolu, nia temi katak sarani Katólika Timor-Leste iha tradisaun ida ne’ebé moris família, kultura, no lisan sosiál iha abut iha Evanjellu, imi mak masin rai nian no naroman mundu nian”.
“Furak tebes atu ko’alia kona-ba polítika lolo-liman nian, ne’ebé matenek tebes. La’ós beik, lae. Tanba bainhira lolo-liman hetan traisaun, nia hatene luta. Nia hatene lori buat sira ba oin”.
Papa Francisco fo agradese ba Prezidente José Ramos Horta tanba inkorpora deklarasaun fraternidade umana sai dokumentu nasionál.
“Ha’u fo rekoñesimentu no agradesimentu ba Prezidente Repúblika José Ramos Horta tanba iha okaziaun loron 20 aniversáriu independénsia nasaun nian, Timor-Leste inkorpora ona Deklarasaun kona-ba Fraternidade Humana nu’udar dokumentu nasionál, obrigado barak ba Presidente Repúblika”.
“Ha’u asina ida-ne’e hamutuk ho Grande Imam Al-Azhar nian iha Abu Dhabi, hanesan deklarasaun ne’e rasik husu ita-boot sira halo ona atu ida-ne’e bele adota, inkorpora iha kurríkulu eskolár sira, ne’ebé maka fundamentál”.
Santu Padre husu Timoroan sira hodi kontinua ho konfiansa foun iha matenek no konsolidasaun ba instituisaun sira nasaun nian, nune’e sidadaun sira bele sente ho efetivu reprezenta iha sira no iha kbiit tomak atu serbí povu Timor-Leste liu hosi hakat dejafiu no rezolve problema ne’ebé sosiedade enfrenta.
Jornalista : Sergio Delekuar & Conzita Mota