Imajem : Estudante Finalista iha Universidade nasional Timor Lorosa’e (UNTL), Fakuldade Siensia Sociais, Departamentu Relasaun Internasional Martinho C. Tilman (Burak Lebo).
Estadu direitu Demokratiku de Timor-Leste hanesan nasaun foun ida ne’ebe mak hetan rekunesimentu mundial iha sekulu XXI (21) nu’udar estadu ida ne’ebe livre no hamri’ik ho nia soberania rasik nu’udar nasaun foun ida. Nune’e Timor-Leste koko oinsá atu moris mesak ona maske ita hatene katak sei falta buat barak no persija duni atu hadia no desenvolve liliu atu investe iha setor produtivu sira hodi nune’e bele responde ba risku iha futuru oin mai.
Estadu ida ne’e mai ho baze rikusoin oi-oin tantu husi rai okos (natural) no mos rai leten maibe tama ona ba governasaun da-sia (IX) seidauk iha planu no implementasaun programa ida mak signifikativu kabe ba planu no programa ho karakter longo prazu nian, tuir deklarasaun primeiru Ministru iha semana hirak liu ba katak Governu da-sia sei hala’o sira nia papel iha tinan 2025 oin mai. Agora saida mak sei akontese ba kontinuidade nasaun no povu ida ne’e, karik mahukun la seriu atu desempenha sira nia serbisu?
Kampaiña politika kada tinan Lima (5) hala’o no hamosu promesa nakukun (falsu) oi-oin, maibe hetan tiha ukun no kna’ar saida mak mahukun produz privelegio oin-oin de’it ba mahukun (individu) no partidaria tantu mós grupu minoria balun, agora ida ne’e di’ak kalae ba kontinuidade no desenvolvimentu estadu ida ne’e hodi ba futuru. Maibé sá mak mahukun kanten sira ne’e halo?.Ezekuzasaun orsamentu ba primeiru periodu ba Governasaun da-sia nian ho totál $ 1.95 billiaun ne’e atu ba iha ne’ebe? Despezas hirak ne’e so benefisia de’it ba sira nia aan no mos grupu ne’ebe mak sikat hela iha sira nia kalilin le’et.
Husi total orsamentu ne’ebe mak iha 19% de’it mak ezekuta ba iha setor desenvolvimnetu ha’at (4) hanesan; Agrikultura, Saúde, Edukasaun no Bee mós. Bee mós ho porsentu 1.3 Edukasaun ho porsentu 10.1 no Agrikultura ho porsentu 2,2. Tanba ne’e iha ne’e hakarak foku ba setor agrikultura,agora ho porsentu ki’ik hanesan ne’e oinsá mak setor produtivu sira ne’e bele hasa’e sira nia kualidade? No oinsá ho planu kada munisipiu postu,suku no aldeia karik kabe ba setor produtivu hanesan agrikultura ne’e. (OJE 2024).
Nune’e hakarak dehan katak setor agrikultura mak isin no klamar atu ita labele dependensia ho ai-han estrangeiru ka rai liur nian, ikus haluha katak ita rasik bele kuda no produz rasik ai-han, imagina fós de’ít ita nia estadu tenki halo koperasaun ho estadu seluk hodi halo esportasaun mai iha laran nune’e bele suporta povu ida ne’e hodi konsumu.
Será ke rai iha Manatutu, Bobonaro, Covalima, Baucau, Lautem, Viqueque, Aileu, Ainaro, Manufahi no seluk tan ne’ebe mak mensiona ne’e laiha ka atu kuda hareé? Maibé tanba sá lakoi investe osan ho pursentu bo’ot ba setor agrikultura no setor produtivu sira seluk iha rai laran nune’e ita bele produz rasik ai-han iha rain rasik. Tanba sá mak setor agrikultura ne’e importante tebes ba timor leste? Tanba iha dadus barak hatudu ka konprova ona nia resultadu katak maioria povu Timor-Leste moris ho vida agrikultura.
Postu administrativu Fatumea munisipiu Kovalima, nu’udar postu ida ne’ebe mak distansiamentu do’ok tebes husi kapitál munisipiu no nasional. Postu ida ne’e besik liu fronteira Indonesia, tuir mapamentu no geografikamente Fatumea nia luan km2 123 ho total populasaun hamutuk 4.631 kompostu husi suku tolu (3) mak suku Nanú, Belulik Leten no mos suku Fatumea no aldeia sanulo resin rua (12) hanesan aldeia, Haliknai, Makokon, Nanú, Baleo, Traduk-ama, Belulik-Kraik, Klau-Halek Maneki’ik, Fatumea, Rai-oan, Lebo, Mota-Ulun (ekipa KEJUFAT) wainhira hala’o peskiza iha postu Fatumea.
Fatumea potensial tebes ho rikusoin iha rai leten nian, nia povu maioria iha postu ida ne’e moris ho fila liman hodi hatutan moris no sustenta oan sira nia eskola no nesesidade uma laran nian. Maske dalaruma mos produto lokal sira ne’ebe mak produz (koileta husi to’os) la konsege hodi ba to’o iha vila por kestaun distansia ne’ebe mak do’ok no asesmentu ba estrada ne’ebe mak sei at no transporte ne’ebe mak bele hateten susar karik iha tempu udan monu rai no mos bai loron naruk.
Alende, ida ne’e Fatumea rasik mos iha fatin turismo ne’ebe mak bele atrai turista (nasional no mos internasional), maibe seidauk prienche kriteria tanba ladun hetan atensaun masimu husi mahukun ka lideransa iha postu Fatumea. Los duni mundu ohin loron ida ne’e ezizensia konsentra no sentraliza de’it iha kapital nasaun nian, bongkar pasang de’it mak iha kapital maibe haluha katak area remotas sira ne’e mos hola parte iha mapa Timor no presija hotu desenvolvimentu troka ema no troka malu mak kada tinan lima maibe laos troka moris hakdasak ba moris di’ak nian maibé husi moris hakdasak ba ida rabat rai nian ka mizeria/mizeravel.
Timor-Leste ida ne’e sei nurak tebes (tinan 20-resin) maibé desenvolvimentu hanesan ema katuas, agora kada tinan Governu aprova orsamentu hodi funsiona serbisu estadu ida ne’e maibé hakarak husu orsamentu sira ne’e afavor ba sé? Mahukun so kria kondisaun iha tempu kasa votus maibé laiha kapasidade ida ne’ebe mak kualidade atu hadia no kapasita nia povu.
Oinsá karik relasaun entre mahukun ho nia povu liliu iha area remotas ladun di’ak ka harmonia? maibé tanba saida mak sira bele prezensa wainhira ba halo promesa iha area remotas sira ne’e no depois de hetan konfiansa sira la fila hikas ba hodi hare’e direita sá mak nia povu sira ne’e presija liu?
Karik setor produtivu hanesan agrikultura ne’e importante mak Tanba sá mak setor agrikultura hela ho Slogan ida povu kuda governu sosa to’o ohin loron temi de’it iha ibun no rona de’it husi ibun ba ibun. Maibé to’o momentu ida ne’e fatin no rai potensial sira mahukun ladun tau prioridade atu investe prioritiza liu prezensa estrangeiru duke produtu interna rasik.
Tanba ne’e setor agrikultura mais importante tebes iha postu ida ne’e tanba maioria nia populasaun moris ho vida agrikultura, tanba sá mak agrikultura iha baze lao hakdasak apakah laiha atensaun husi makaer ukun sira kada tinan lima troka ema no troka mak governasaun maibe nusa mak nunka troka karakter ida dependensia ba indepedensia iha setor agrikultura. Ka iha interese ne’ebe mak hafalun sira nia diskursu kasa votus nian, tan ne’e pratika ida ne’e la justu no la merese ida ne’e perigu tebes ba kontinuidade setor ida ne’e.
Nune’e husi hakerek ida ne’e hakarak hateten ba kasador votus hotu katak pratika ida ne’ebe mak agora imi hala’o hela ne’e atu hafraku rasik desenvolvimentu no kreatividade povu no sociedade tomak liliu iha postu ida ne’e.
Los duni antes-antes ne’e iha ona estabelesimentu ba kada aldeia no suku iha postu Fatumea nian hodi hari’i koperativa ho tipu oioin hanesan; hakiak animal (manu,fahi,ikan maibe ida ne’e ho forma grupu laos individu) no koperativa hortikultura (grupu laos individu) hodi bele sustenta sira moris ho tempu badak, maibe programa ida ne’e inisia husi ONG internasional balun, serake ita nia estadu rasik laiha kapasidade ba ida ne’e ka oinsa? to’o iha nivel ida ne’e programa kontinuidade husi ida ne’e paradu hela tanba situasaun politika ida ne’ebe mak la saudavel.
Husu ba mahukun postu Fatumea atu nafatin serbi no serbisu ho fuan duni nune’e mudansa ne’e bele iha postu ida ne’e nune’e sá mak mahukun (Administrador,xefe suku no aldeia sira) tenki halo mak; Planu Partsipatoriu: Involve komunidade iha prosesu planu dezenvolvimentu, organiza enkontru, konsulta publiku la’os tur tanat de’it iha serbisu fatin, no kria forum diskusaun atu bele rona aspirasaun no prioriza projeitu sira neébe mak sei implementa.
Finansiamentu ne’ebe mak sustentavel: buka fonte finansiamentu ne’ebe sustentavel atu sustenta dezenvolvimentu rural no abitasaun komunitariu. Monitorizasaun no avaliasaun: estabelese indikador desempenhu no mekanizmu monitorizasaun ne’ebe efetivu atu observa progresu no impaktu dezenvolvimentu.
Avaliasaun regular atu avalia susesu programa sira no identifika area ne’ebe presiza hadia no desenvolve hodi segura asesu hanesan ba serbisu públiku sira, dezenvolvimentu bele sai inkluzivu no sustentavel, no ajuda mos reduz injustisa social no ekonomika. Ida ne’e ajuda tebes hodi hari’i sociedade ida justu,metin no justisa ba ema hotu. (le’e iha artigu Carlos Da Silva L.F.R Saky)
Iha ne’e lori ekipa Klibur Estudante no Juventude Fatumea (KEJUFAT), nian ne’ebé halo observasaun direta iha postu Fatumea Covalima, hakarak hafanun nafatin ba povu Timor-Leste laran tomak liliu iha postu Fatumea Covalima, katak mekanismu oinsá mak atu desenvolve setór agrikultura no hortikultura (hakiak animal) ho di’ak mak nafatin integra aan ba profisaun ida ne’e, se ita la kuda mak ita sei la han, han saida mak ita kuda laos saida mak ita sosa.
Nune’e nesesariu tebes atu muda ona konseitu hanoin ida oinsá mak hakiak animal atu prepara de’it ba lia metan ruma no mos lia feto san uma mane (hafolin malu) hafoin ida ne’e dehan katak bele hasaé ona rendimentu familiar nian. Maibé lae ida ne’e mak sei hakoi ita rasik (Fatumea) karik ita la muda hanoin tradisional no klasiku ida ne’e.
Nune’e iha ne’e KEJUFAT hakarak rekomenda asuntus importante ida ne’e ba parte relevante sira liliu hirak ne’ebe mak simu ona kna’ar ida ne’e maibé la konsege desempeña ho lolos no justu, tuir mai mak rekomendasaun sira ne’e;
1. Hakarak rekomenda ba autoridade sira atu serbisu ho seriedade liu tan (laos simu kna’ar tur moron de’it hodi espera ba milagre, ka hein de’it orientasaun husi nível altu sen planu) presiza diresaun hotu-hotu tenke kria planu ne’ebé adekuadu atu nune’e bele salva povu Fatumea no lori povu ba moris di’ak iha futuru oin mai.
2. Husu mós ba Administrador postu presiza halo gestaun ho di’ak, keta dukur demais atu nafatin ezize no halo aprosimasaun ba autoridade munisipiu no nasional atu bele konstrui estrada publikú iha postu Fatumea, nune’e produtu ne’ebe mak koleita ona husi agrikultor sira bele transporta ba iha merkadu.
3. Husu mos autoridade suku hotu (xefe suku nain tolu) atu hala’o no forma relasaun ida ne’ebe mak di’ak ho joven no inan aman hotu atu bele sosializa informasaun positivu relasiona promove setor agrikultura iha nível aldeia sanulu resin rua (12).
4 Husu mós ba maluk juventude hotu postu Fatumea nian ne’ebe finaliza ona estudu karik iha hela postu fatumea, bele ajuda mós tulun ita nia inan aman no joven sira seluk atu labele dependensia liu ba estadu, signifika atu nafatin fila liman ho kapasidade ne’ebe mak iha.
“Han Saida Mak O Kuda Iha O Nia To’os, Laos Saida Mak O Sosa Iha Merkadu No Loja Sá Tan Produtu Esportasaun”
”Hun ida,Abut ida, Tarak ida ba mudansa rai doben Fatumea no ba Timor Leste ida di’ak liu’’.
Hakerek Na’in : Martinho C. Tilman, Estudante UNTL