ย ๐๐ผ๐ฟ๐ป๐ฎ๐ฑ๐ฎ ๐๐ผ๐๐ป, ๐ง๐ ๐ฃ๐ฎ๐ฟ๐๐ถ๐๐ถ๐ฝ๐ฎ ๐ข๐ณ๐ถ๐๐ถ๐ฎ๐น ๐๐ฎ ๐ฆ๐ถ๐บ๐ฒ๐ถ๐ฟ๐ฎ ๐๐ฆ๐๐๐ก ๐๐ฎ ๐๐ฎ๐น๐ฎ ๐ฐ๐ณ

Imajem : Primeira Ministra Japรฃo komprimentu Primeiru Ministru Timor-Leste iha simeira ASEAN ba dala 47ยฐ iha Malรกsia, 27/10/2025
SAP News TL, Malรกsia : Momentu istรณriku, Timor-Leste (TL) partisipa bรก dala uluk iha Simeira Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) bรก dala-47 ho tema โInkluzividade no Sustentabilidadeโ hafoin ofisialmente adere nuโudรกr Estadu membru bรก dala-11 iha Sentru Konvensaun Kuala Lumpur (KLCC), domingu (26/10/2025).
Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmรฃo konsidera ida-ne’e hanesan onra ida atu dirije Simeira ASEAN istรณriku bรก dala-47 nu’udรกr membru ofisiรกl plenu ida hosi famรญlia ASEAN nian.
Marku ida-neโe marka kapรญtulu foun ida, laโรณs deโit bรก Timor-Leste, maibรฉ bรก integrasaun rejionรกl neโebรฉ harii iha konfiansa, solidariedade no kompromisu fahe bรก futuru komรบn.
Xanana Gusmรฃo hatoโo Timor-Leste ninia apresiasaun bรก Malรกzia, bรก lideransa ezemplรกr nu’udรกr Prezidente ASEAN nian iha 2025, hodi dirije Timor-Leste ninia deliberasaun sira bรก adosaun Vizaun Komunidade ASEAN nian 2045.
Tuir tema orientadรณr โInkluzividade no Sustentabilidade,โ Timor-Leste fรณ hanoin katak, forsa ASEAN nian hela iha diversidade ho inkonsibilidade, konstrusaun no Timor-Leste nia konxiรฉnsia atu atua ho koletivu.
Timor-Leste apoia makaโas ambisaun vizaun ASEAN nian bรก rejiaun neโebรฉ define ho reziliรฉnsia, inovasaun no inkluzividade.
โ๐๐ฆ๐ข ๐ซ๐๐ค๐จ๐ง๐๐ฌ๐ ๐๐๐๐๐ ๐ง๐ข๐ ๐๐จ๐ค๐ฎ ๐๐ฌ๐ญ๐ซ๐๐ญ๐๐ฃ๐ข๐ค๐ฎ ๐๐ ๐๐ซ๐ฆ๐จ๐ง๐ข๐ณ๐๐ฌ๐๐ฎ๐ง ๐ฉ๐๐๐ซ๐๐ฎ๐ง ๐ค๐จ๐ฆ๐๐ซ๐ฌ๐ข๐ฎ ๐ง๐ข๐๐ง, ๐ข๐ง๐ญ๐๐ ๐ซ๐๐ฌ๐๐ฎ๐ง ๐๐ข๐ง๐๐ง๐ฌ๐๐ข๐ซ๐ ๐ง๐จ ๐ฆ๐จ๐ฏ๐ข๐ฆ๐๐ง๐ญ๐ฎ ๐๐ฆ๐ ๐ก๐จ๐๐ข ๐ก๐๐ฅ๐จ ๐ข๐ญ๐-๐ง๐ข๐ ๐ซ๐๐ฃ๐ข๐๐ฎ๐ง ๐ฌ๐๐ข ๐ฉ๐จ๐ญ๐๐ง๐ญ๐ ๐๐ฌ๐ค๐จ๐ง๐จ๐ฆ๐ข๐ค๐ฎ ๐ ๐ฅ๐จ๐๐๐ฅ ๐ข๐๐ ๐ข๐ก๐ ๐ญ๐ข๐ง๐๐ง ๐๐๐๐,โ Dehan PM Xanana iha Malรกsia, 26/10/2025. Sita mรฉdia GPM
Bรก Timor-Leste, taka lakuna dezenvolvimentu nian sai hanesan prioridade prinsipรกl ida. Timor-Leste enkoraja ASEAN atu kontinua no haburas iha inisiativa bรก Integrasaun ASEAN, hodi apoia paridade, kapasitasaun no solidariedade rejionรกl.
Timor-Leste fรณ apoiu bรก inisiativa sira ASEAN nian bรก integrasaun ekonรณmika neโebรฉ kleโan liutรกn, liu-liu liu-hosi ATIGA neโebรฉ hadiโa ona, Akordu Enkuadramentu Ekonomia Dijitรกl no Rede Enerjia ASEAN nian.
Iha aliรฑamentu ho ajenda klimรกtika ASEAN nian, Timor-Leste kompromete atu avansa enerjia renovรกvel no dezenvolvimentu sustentรกvel, hodi rekoรฑese dezafiu รบniku sira neโebรฉ Estadu kiโik sira hasoru.
โ๐๐ฆ๐ข ๐๐ฅ๐จ๐ฃ๐ข๐ ๐๐ฌ๐๐จ๐ซ๐ฌ๐ฎ ๐ฌ๐ข๐ซ๐ ๐ง๐’๐๐๐ ๐ก๐๐ฅ๐’๐จ ๐ก๐๐ฅ๐ ๐๐ญ๐ฎ ๐๐ญ๐ข๐ง๐ฃ๐ข ๐๐จ๐๐ข๐ ๐ฎ ๐๐จ๐ง๐๐ฎ๐ญ๐ ๐ข๐๐ ๐ง๐’๐๐๐ฬ ๐ฅ๐๐ ๐๐ฅ๐ฆ๐๐ง๐ญ๐ ๐ฏ๐ข๐ง๐ค๐ฎ๐ฅ๐๐ญ๐ข๐ฏ๐ฎ ๐ข๐ก๐ ๐๐๐ฌ๐ข ๐๐ฎ๐ฅ ๐๐ข๐ง๐ ๐ง๐ข๐๐ง, ๐ก๐จ๐๐ข ๐ฆ๐๐ง๐ญ๐๐ข๐ง ๐ซ๐๐ฃ๐ข๐๐ฎ๐ง ๐ก๐๐ง๐๐ฌ๐๐ง ๐ณ๐จ๐ง๐ ๐๐๐ฆ๐ ๐ง๐ข๐๐ง,โXanana Gusmรฃo elojia.
Timor-Leste lori esperiรฉnsia prรกtika bรก ASEAN kona-bรก rekonsiliasaun no harii dame no iha kompromisu atu kontribui bรก rejiaun nia seguransa no lideransa umanitรกria.
โ๐๐จ๐ซ๐ข ๐๐จ๐ฏ๐๐ซ๐ง๐ฎ ๐ง๐จ ๐ฉ๐จ๐ฏ๐ฎ ๐๐ข๐ฆ๐จ๐ซ-๐๐๐ฌ๐ญ๐ ๐ง๐ข๐ ๐ง๐๐ซ๐๐ง, ๐ก๐โ๐ฎ ๐ก๐๐ญ๐จโ๐จ ๐๐ ๐ซ๐๐๐๐ฌ๐ข๐ฆ๐๐ง๐ญ๐ฎ ๐ค๐ฅ๐โ๐๐ง ๐๐ฬ ๐ค๐จ๐ง๐๐ข๐๐ง๐ฌ๐ ๐ง๐จ ๐ฌ๐จ๐ฅ๐ข๐๐๐ซ๐ข๐๐๐๐๐ ๐ง๐โ๐๐๐ฬ ๐๐ฌ๐ญ๐๐๐ฎ-๐ฆ๐๐ฆ๐๐ซ๐ฎ ๐๐๐๐๐ ๐ก๐จ๐ญ๐ฎ-๐ก๐จ๐ญ๐ฎ ๐ก๐๐ญ๐ฎ๐๐ฎ ๐ข๐ก๐ ๐ข๐ญ๐-๐ง๐ข๐ ๐ฏ๐ข๐๐ฃ๐๐ง ๐๐ฬ ๐๐๐๐ณ๐๐ฎ๐ง ๐ญ๐จ๐ฆ๐๐ค,โXefe Governu neโe agradese.
Hatoโo mรณs parabรฉns no dezeju di’ak sira bรก Filipina bainhira asume Prezidente ASEAN nian iha 2026. Timor-Leste hein atu servisu hamutuk besik-liu, hodi avansa Vizaun 2045 ASEAN nian ho objetivu sira ne’ebรฉ fahe bรก Sudeste Aziรกtiku ida ne’ebรฉ forte-liu, unidu no reziliente.
Iha okaziaun neโe Kay Rala Xanana Gusmรฃo hato’o sinseru kondolรฉnsia bรก Famรญlia Reรกl no povu Tailรกndia kona-bรก Majestade Liurai-feto Sirikit, Liurai-feto Inan nia mate.
Simeira ASEAN bรก dala-47 neโe prezide hosi Primeiru-Ministru Malรกzia, Datoโ Seri Anwar Ibrahim neโebรฉ fahe bรก sesaun Plenรกria no Retiru.
Sesaun Plenรกria involve mรณs partisipasaun hosi Konvidadu sira hosi Meza ASEAN nian, nomeadamente, Primeiru-Ministru Kanadรก, Prezidente Konsellu Europeu no Diretรณr Jerente Fundu Monetรกriu Internasionรกl (FMI).
Durante Sesaun Plenรกria, Lรญder ASEAN sira konsentra sira-nia diskusaun bรก asuntu sira neโebรฉ relasiona ho harii Komunidade ASEAN no relasaun esterna ASEAN nian.
Lรญder sira mรณs delibera kona-bรก dalan sira atu aprofunda integrasaun rejionรกl, estimula kreximentu ekonรณmiku no hasaโe konetividade ASEAN nian.
Kona-bรก relasaun esterna sira, Lรญder sira diskute esforsu sira atu reforsa unidade no Sentralidade ASEAN nian, no hametin kompromisu ASEAN nian bรก รณrden multilaterรกl ida ne’ebรฉ bazeia bรก regra sira iha paizajen jeoestratรฉjiku globรกl ne’ebรฉ evolui daudaun.
Kanadรก ho Uniaun Europeia (UE) mรณs fahe sira-nia perspetiva kona-bรก konsolidasaun no aprofunda liu-tรกn sira-nia relasaun diรกlogu ida-idak ho ASEAN.
Iha oakziaun neโe The International Monetary Fund (IMF) fรณ informasaun bรก Lรญder sira kona-bรก avaliasaun makroekonรณmiku globรกl sira ikus-liu hosi FMI, implikasaun polรญtika sira bรก ASEAN no dalan sira atu aprofunda kolaborasaun entre FMI-ASEAN.
Durante Sesaun Retiru, Lรญder sira halo revizaun bรก implementasaun Konsensu Pontu Lima (5PC) kona-bรก Myanmar no dalan bรก oin hodi rezolve krize polรญtika no umanitรกria iha nasaun neโe, no mรณs troka hanoin kona-bรก asuntu rejionรกl ho internasionรกl sira neโebรฉ sai preokupasaun mรบtua.
Partisipa iha Simeira ASEAN bรก dala-47 maka lรญder xave sira Sudeste Aziรกtiku hanesan Primeiru-Ministru Malรกzia, Datuk Seri Anwar Ibrahim, Sultaun no Primeiru-Ministru Brunei Darusalam, Sultan Hassanal Bolkiah, Primeiru-Ministru Kamboja, Hun Manet, Prezidente Repรบblika Indonรฉzia, Prabowo Subianto, Primeiru-Ministru Laos, Sonexay Siphandone, Prezidente Filipina, Ferdinand Marcos Jr, Primeiru-Ministru Singapura, Lawrence Wong, Primeiru-Ministru Tailรกndia, Anutin Charnvirakul, Primeiru-Ministru Vietname, Pham Minh Chinh, Prezidente Repรบblika RDTL, Josรฉ Ramos-Horta ho Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmรฃo.
Alende neโe partisipa mรณs hosi parseiru internasionรกl sira ne’ebรฉ reflete organizasaun ASEAN nia parseria globรกl mai-hosi Prezidente Estadus Unidus, Donald Trump, Primeiru-Ministru Xina, Li Qiang, Primeiru-Ministru Japaun Sanae Takaichi, Prezidente Brazil, Luiz Inรกcio Lula da Silva, Primeiru-Ministru รndia, Narendra Modi partisipas virtual, Prezidente Korea Sรบl, Lee Jae-myung, Prezidente รfrika-Sรบl, Cyril Ramaphosa, Sekretรกriu-Jerรกl ONU nian, Antรณnio Guterres, Diretora Jerรกl FMI, Kristalina Georgieva, Prezidente Konsellu Europeu, Antรณnio Costa, Vise-Prezidente Banku Mundiรกl bรก รzia Leste no Pasรญfiku, Carlos Felipe Jaramillo, Prezidente FIFA, Gianni Infantino no konvidadu sira seluk.

