๐—Ÿ๐—ฎ’๐—ผ๐˜€ ๐——๐—ถ๐—ฟ๐—ฒ๐—ถ๐˜๐˜‚ ๐—™๐˜‚๐—ป๐—ฑ๐—ฎ๐—บ๐—ฒ๐—ป๐˜๐—ฎ๐—น, ๐—˜๐—จ๐—ง๐—Ÿ ๐—˜๐˜‡๐—ถ๐—ท๐—ฒ ๐—ฃ๐—ฅ ๐—ฃ๐—ฟ๐—ผ๐—บ๐˜‚๐—น๐—ด๐—ฎ ๐—Ÿ๐—ฃ๐—ฉ

Imajem : EUTL realiza komferรฉnsia imprensa iha Kampus Sentral UNTL Caicoli, 27/09/2025.

SAPNewsTL, Dรญli : Hafoin espalha iha mรฉdia sosial kona-ba deklarasaun husi jurista no membru asembleia kontituente balun, Estudante Universitariu Timor-Leste (EUTL), husu Prezidente Repรบblika (PR) Jรณse Ramos Horta hodi promulga Lei Pensaun Mensal Vitalรญsia.

Hafoin PN aprova Projetu Lei Revogasaun Totรกl ba Pensaun Mensรกl Vitalรญsia [PMV], mosu narrativa hosi jurista Dr. Alexandre Corte Real, relativamente ba lei foun neโ€™e nia retroativa eรญnkontraste ho prinsรญpiu naun-retroativa neโ€™ebรฉ regula iha n.ยฐ 2 artigu 24.ยฐ Konstituisaun RDTL.

Ita hatene katak projetu-lei foun neโ€™e mosu tanba forsa asaun-masa nian, neโ€™ebรฉ obriga Parlamentu Nasionรกl [PN] hodi debate no aprova. Laโ€™รณs elite sira-nia inisiativa rasik. Nuneโ€™e, lei neโ€™e nia objetu maka atu revoga pensaun ba eรญs-deputadu no eis-titulรกr รณrgaun soberania sira, ho efeitu retroativu, katak aplika ba sira-neโ€™ebรฉ durante neโ€™e adkire ona direitu ba pensaun refere.

Maski nuneโ€™e, jurista Alexandre Corte Real halo esplikasaun oioin hodi dezvia pรบbliku nia atensaun ba revogasaun totรกl LPMV. Interpretasaun jurista neโ€™e mai ho argumentu rua. Primeiru, lei foun neโ€™e labele halakon direitu adkiridu tanba konfiansa, protesaun no armonia sosiรกl. Segundu, lei neโ€™e labele aplika ba kotuk tanba viola prinsรญpiu naun retroatividade iha K-RDTL.

Ligadu ho kestaun neโ€™e, Legalista EUTL Costantino de Jesus hateten “labele moโ€™ut ba interpretasaun la-loos”, hamutuk “husu ba Presidente Repรบblica hodi promulga revogasaun LPMV”.

Tuir doutrina, direitu adkiridu mak nuโ€™udar direitu neโ€™ebรฉ ema ida hetan ona hafoin kumprimentu ba kritรฉriu legรกl-normativu. Direitu neโ€™e adkire antes mudansa ba norma neโ€™ebรฉ fรณ fatin ba indivรญduu ida atu hetan direitu refere.

“LPMV mak durante neโ€™e regula benefรญsiu no regalia neโ€™ebรฉ fรณ ba eรญs-deputadu no eรญs-titulรกr รณrgaun soberania sira. Bainhira EUTL hamutuk ho kamada sosiรกl halo asaun-masa, PN revoga tiha lei refere no dirije ona ba PR atu promulga”.

“Benefisiรกriu sira, inklui Dr. Alexandre Corte Real rasik, hakarak atu mantein nafatin direitu adkiridu ka benefรญsiu refere. Signifika, sira hakarak atu lei foun neโ€™e labele halakon sira-nia direitu atu sira kontinua simu pensaun mensรกl no goza direitu regalia sira toโ€™o mate”. Hateten Costantino de Jesus iha Kampus Sentral UNTL, 27/09/2025.

EUTL la konkorda ho argumentu refere, nune’e Costantino de Jesus argumenta :

1]. Direitu adkiridu laโ€™รณs direitu absolutu no inerente iha indivรญduu ida. Direitu refere laโ€™รณs fundamentรกl, maibรฉ konsede ka fรณ liuhusi lei espesรญfika neโ€™ebรฉ PN nasionรกl hamosu iha 2006, 2007 no altera iha 2017. “Ita labele asegura direitu adkiridu indivรญduu ida nian, enkuantu sorin-seluk povu barak maka sei moris kiโ€™ak, terus no susar”.

2]. Direitu ba pensaun mensรกl vitalรญsia laโ€™รณs direitu fundamentรกl. Estruturalmente, pensaun mensรกl vitalรญsia la hakerek iha Konstituisaun RDTL. Ita hatene katak direitu fundamentรกl sira, neโ€™e hakerek iha tรญtulu II, III iha Parte II hosi K-RDTL.

Aleinde neโ€™e, direitu fundamentรกl sira mรณs konsagra dispersamente iha K-RDTL no analogamente iha lei sira seluk. Bainhira lee didiโ€™ak, pensaun mensรกl vitalรญsia laโ€™รณs tama iha kategoria direitu fundamentรกl.

“Ami lee didiโ€™ak ona katak lei foun neโ€™e tenke revoga totรกl duni PMV. Signifika, lei neโ€™e tenke aplika retroativamente. Tanba ami haree katak lei neโ€™e la kontra prinsรญpiu naun-retroativadade neโ€™ebรฉ regula iha n.ยฐ 2 artigu 24.ยฐ K-RDTL”.

Buat neโ€™ebรฉ loos maka artigu refere koโ€™alia kona-ba restrisaun ba direitu fundamentรกl sira. No pensaun mensรกl vitalรญsia laโ€™รณs direitu fundamentรกl. Pensaun refere la intergra iha Parte II KRDTL, neโ€™ebรฉ koโ€™alia kona-ba rejime direitu fundamentรกl.

Artigu supra-mensionada refere konsagra iha tรญtulu I, neโ€™ebรฉ koโ€™alia kona-ba prinsรญpiu jerรกl ba direitu fundamentรกl. Entaun, prinsรญpiu neโ€™e regula no aplika ba direitu fundamentรกl sira neโ€™ebรฉ konsagra iha tรญtulu II no III hosi parte segundu K-RDTL.

Nuneโ€™e, EUTL konsisera “pensaun mensรกl vitalรญsia laโ€™รณs direitu fundamentรกl, aplikasaun retroativu ba direitu refere la viola krdtl. tanba neโ€™e mak lei ba revoga totรกl LPV neโ€™e konstitusionรกl”.

“Ami-nia pozisaun maka hakarak hateten ba PR hodi promulga sein exesaun. La nesesรกriu atu husu fiskalizasaun abstrata preventiva nein susesiva tanba lei foun neโ€™e la viola K-RDTL.

EUTL mรณs alerta ba masa no povu tomak atu foku hodi dehan ba PR hodi promulga lalais. “Atu kontinua reziste, ita tenke vijilรกnsia hodi PR bele promulga lalais, atu ita bele halakon totรกl pensaun mensรกl vitalรญsia iha Timor-Leste”.

Iha fatin hanesan, Porta voz EUTL Natalizio Nunes haktuir, EUTL hasoru malu ona ho Presidente Repรบblica Josรฉ Ramos Horta no Xefe Estadu afirma katak nia parte sei promulga LPV.

“Orseik ami hasoru malu ho Presidente Repรบblica, nia deklara ba EUTL & povu tomak katak nia sei promulga lei pensaun vitalรญsia”. Natalizio rekorda.

Lembra fali katak, resultadu votasaun kona ba lei pensaun vitalรญsia hosi Parlamentu Nasional iha loron 26 Setembru, Deputadu sira aprova unanimidade ho 62 votus afavor, kontra zero no abstensaun zero iha final global, nune’e submete ona ba Prezidenti Republika atu hetan promulgasaun.

Notisia Relevante :

๐—ฃ๐—ก ๐—”๐—ฝ๐—ฟ๐—ผ๐˜ƒ๐—ฎ ๐—ฅ๐—ฒ๐˜ƒ๐—ผ๐—ด๐—ฎ ๐—Ÿ๐—ฒ๐—ถ ๐—ฃ๐—ฒ๐—ป๐˜€๐—ฎ๐˜‚๐—ป ๐—ฉ๐—ถ๐˜๐—ฎ๐—น๐—ถฬ๐˜€๐—ถ๐—ฎ ๐—›๐—ผ ๐—จ๐—ป๐—ฎ๐—ป๐—ถ๐—บ๐—ถ๐—ฑ๐—ฎ๐—ฑ๐—ฒ ๐—œ๐—ต๐—ฎ ๐—™๐—ฎ๐˜‡๐—ฒ ๐—๐—ฒ๐—ป๐—ฒ๐—ฟ๐—ฎ๐—น๐—ถ๐—ฑ๐—ฎ๐—ฑ๐—ฒ

SAPNewsTL, Dรญli : Parlamentu Nasionรกl (PN) liu husi diskusaun no votasaun iha jeneralidade kona-ba Projetu Lei Seguransa Sosiรกl ba Titulรกr ร“rganu Soberanu, PN aprova halakon total Lei Pensaun Mensal Vitalรญsia, ho votu afavor 61 kontra zero (0) no apstensaun zero (0) tanba deputadu nain haat la marka prezensa.

Votasaun neโ€™e halaโ€™o iha plenรกriu PN, bainhira maioria deputadu sira hatudu konsensu liu husi votu afavor 61, maske depuatadu nain haat la prezensa iha plenaria refere.

Rezultadu diskusaun no votasaun iha jeneralidade ba:
1. Projetu Lei 10/VI(3a) – Regime Jurรญdico de Seguranรงa Social dos Titulares dos ร“rgรฃos de Soberania (la ho efeitu retroativu), LA PASSA ho votu A favor 22, Kontra 38, Abstensaun 1.

2. Projeto Lei no 11/VI (3a) – Revoga a pensรฃo mensal vitalรญcia dos Deputados e Ex-Titulares dos Orgรฃos de Soberania e dรก outras providรชncias (ho efeitu retroativu hahu husi 20 de Maio 2002), PASSA ho votus unanimidade a favor 61, kontra 0, abstensaun 0.

Iha diskursu faze jeneralidade neโ€™e konsidera hanesan medida reforma importรกnte iha รกrea seguransa sosiรกl, no mรณs parte husi esforsu atu estabese sistema neโ€™ebรฉ justu, integradu, no sustentรกvel hodi responde ezijensia Estudante Universitariu Timor-Leste (EUTL) durante loron 15-17 fulan setembru tinan ne’e.

Diskusaun neโ€™e partisipa mรณs husi Portavรณs Estudante Universitariu Timor-Leste hodi rona argumentu neโ€™ebe deputadu sira deklara ho uninamidade kona-ba halakon total lei pensaun vitalรญsia.

Iha intervensaun Deputadu Bankada CNRT Patrocรญnio Fernandes deklara halakon total lei pensaun vitalรญsia, “CNRT iha konsistรฉnsia atu halakon total lei pensaun vitalรญsia, halakon hotu hosi retroativa, hatur justisa”.

Deputada KHUNTO Olinda Guterres afirma apoia “halakon total lei pensaun vitalรญsia”, nune’e labele iha ema ida hetan osan sein halo servisu ruma, “Ha’u apoia projetu nรบmeru 11 katak halakon total pensaun vitalรญsia”.

Bankada PD liu hosi nia Xefe Bankada Manuel Henrique afirma PN laiha reserva hodi halakon total lei pensaun vitalรญsia.

“PD laiha rezerva hodi halakon lei pensaun mensal vitalรญsia, ha’u deputadu foun hakarak halo buat foun, agradese ba juventude sira”. Nia afirma

Deputada Bankada FRETILIN Cristina Yuri Rebelo dos Santos Costa sublinha apoia “halakon lei pensaun vitalรญsia tanba ne’e mak igualdade no Justiรงa sosial”. Nia deklara

Deputada PLP Ermenegilda Laurentina hateten, PLP iha komitmentu hodi hapara privilejiu desproporsional sira neโ€™ebรฉ kria injustica social ba ema timoroan hotu.

“Toโ€™o ona tempu ita hotu ho komitmentu hodi hapara privilejiu desproporsional sira neโ€™ebรฉ kria injustica social ba ema timoroan hotu, hodi integra ukun nain sira ho sira nia titularidade iha rejime ida bolu naran Rejime Kontributivu no Seguranca Social”.

Parlamento Nasional Sesta Lejislatura hatudu ona vontade no halo ona esforsu lubun ida, halo andamentu ba prosesu Lejislasaun nu’udar jestu ida hodi rona preokupasaun sosiedade nu’udar pasu importante hodi konsolida konfiansa sidadaun sira ba estadu no nasaun.

Deputada PLP ne’e hatutan importante tebes, maka kualker inisiativa lejislativas tenke tane aas ba Konstituisaun da Republika Timor-Leste no Estado de Direitu Demokratiku. “Tanba Ita hotu hatene katak Inisiativa Lejislativa bazeia justisa sosial no prinsรญpiu igualdade nian”.

Iha enkuadramentu Konstitusionรกl neโ€™ebรฉ aplikavel, Konstituisaun da Repรบblika Demokrรกtika Timรณr Leste fรณ Kompetensia exlusivu ba Parlamento Nasional neโ€™ebรฉ deskreve iha artigu 92 no artigo 95, nuneโ€™e, tuir Teoria Direito Konstitusional Kontenporer revizaun ka revogasaun ba kualker diploma monu iha marjen konformidade lejizladรณr demokrรกtiku nian.

Esbosu, neโ€™ebรฉ hamosu rezerva konstitusional tenke anota konstrutivamente, nune’e labele afeta ba situasaun juridika konsolidada katak Konstituisaun Timor-Leste nian la fรณ kompetensia ordinรกriu ba lejislador sira, maibe pelo faktu, Konstituisaun chama atensaun atu labele hamosu konflitu potensial ho nia proibisaun sira neโ€™ebรฉ lori implikasoens ba: Direitu, Liberdade no Garantia sira tuir artigo 24 C-RDTL no prinsipiu sira kona-bรก seguransa juridika tanba neโ€™e lejislador sira tenke kumpri prinsรญpiu proporsionalidade hodi define รกmbitu, objetivu no subjetivu revogasaun sira-nian.

Bankada Parlamentar sira bele iha konsensu hodi harmoniza projeitu rua ne’e sai ida deit, nune’e hamosu textu subtitutivu atu Parlamentu Nasional aprezenta diploma ida neโ€™ebรฉ ho objetivu transforma Sistema atual ba Sistema neโ€™ebรฉ justu no sustentavรฉl ba estadu no nasaun.

Durante diskusaun neโ€™e laโ€™o hetan atensaun bo’ot husi publiku no estudante universitariu sira iha resintu Parlamentu Nasional nian oin, tanba lei ida neโ€™e konsidera sensรญvel polรญtika no sosial, neโ€™ebรฉ envolvimentu diretu ho direitu seguransa sosiรกl ba ex-titulรกr รณrgaun soberanu nian.

Tuir informasaun klaridade ne’ebe Mรฉdia SAPNews asesu, deputadu sira partilha perspetiva balun no hato’o intervensoens polรญtika kada bankada ne’ebe maioria asentu iha uma fukun Parlamentu Nasionรกl hodi fo argumentu kona-ba justisa sosial, sustentabilidade orรงamental no prinsipiu igualdade.

Entretantu iha resintu Parlamentu Nasional nia oin hetan seguransa masimu husi Polisia Nasional Timor-Leste PNTL, tanba Parlamentu Nasionรกl hahu inisia diskusaun kona-ba revogasaun Lei Pensaun Vitalรญsia, manifestate sira ne’ebe organiza husi Estudante Universitariu Timor-Leste EUTL reorganiza malu hodi konsentra hamutuk iha resintu UNTL.

TAGS
Share This