๐๐ฎ’๐ผ๐ ๐๐ถ๐ฟ๐ฒ๐ถ๐๐ ๐๐๐ป๐ฑ๐ฎ๐บ๐ฒ๐ป๐๐ฎ๐น, ๐๐จ๐ง๐ ๐๐๐ถ๐ท๐ฒ ๐ฃ๐ฅ ๐ฃ๐ฟ๐ผ๐บ๐๐น๐ด๐ฎ ๐๐ฃ๐ฉ

Imajem : EUTL realiza komferรฉnsia imprensa iha Kampus Sentral UNTL Caicoli, 27/09/2025.
SAPNewsTL, Dรญli : Hafoin espalha iha mรฉdia sosial kona-ba deklarasaun husi jurista no membru asembleia kontituente balun, Estudante Universitariu Timor-Leste (EUTL), husu Prezidente Repรบblika (PR) Jรณse Ramos Horta hodi promulga Lei Pensaun Mensal Vitalรญsia.
Hafoin PN aprova Projetu Lei Revogasaun Totรกl ba Pensaun Mensรกl Vitalรญsia [PMV], mosu narrativa hosi jurista Dr. Alexandre Corte Real, relativamente ba lei foun neโe nia retroativa eรญnkontraste ho prinsรญpiu naun-retroativa neโebรฉ regula iha n.ยฐ 2 artigu 24.ยฐ Konstituisaun RDTL.
Ita hatene katak projetu-lei foun neโe mosu tanba forsa asaun-masa nian, neโebรฉ obriga Parlamentu Nasionรกl [PN] hodi debate no aprova. Laโรณs elite sira-nia inisiativa rasik. Nuneโe, lei neโe nia objetu maka atu revoga pensaun ba eรญs-deputadu no eis-titulรกr รณrgaun soberania sira, ho efeitu retroativu, katak aplika ba sira-neโebรฉ durante neโe adkire ona direitu ba pensaun refere.
Maski nuneโe, jurista Alexandre Corte Real halo esplikasaun oioin hodi dezvia pรบbliku nia atensaun ba revogasaun totรกl LPMV. Interpretasaun jurista neโe mai ho argumentu rua. Primeiru, lei foun neโe labele halakon direitu adkiridu tanba konfiansa, protesaun no armonia sosiรกl. Segundu, lei neโe labele aplika ba kotuk tanba viola prinsรญpiu naun retroatividade iha K-RDTL.
Ligadu ho kestaun neโe, Legalista EUTL Costantino de Jesus hateten “labele moโut ba interpretasaun la-loos”, hamutuk “husu ba Presidente Repรบblica hodi promulga revogasaun LPMV”.
Tuir doutrina, direitu adkiridu mak nuโudar direitu neโebรฉ ema ida hetan ona hafoin kumprimentu ba kritรฉriu legรกl-normativu. Direitu neโe adkire antes mudansa ba norma neโebรฉ fรณ fatin ba indivรญduu ida atu hetan direitu refere.
“LPMV mak durante neโe regula benefรญsiu no regalia neโebรฉ fรณ ba eรญs-deputadu no eรญs-titulรกr รณrgaun soberania sira. Bainhira EUTL hamutuk ho kamada sosiรกl halo asaun-masa, PN revoga tiha lei refere no dirije ona ba PR atu promulga”.
“Benefisiรกriu sira, inklui Dr. Alexandre Corte Real rasik, hakarak atu mantein nafatin direitu adkiridu ka benefรญsiu refere. Signifika, sira hakarak atu lei foun neโe labele halakon sira-nia direitu atu sira kontinua simu pensaun mensรกl no goza direitu regalia sira toโo mate”. Hateten Costantino de Jesus iha Kampus Sentral UNTL, 27/09/2025.
EUTL la konkorda ho argumentu refere, nune’e Costantino de Jesus argumenta :
1]. Direitu adkiridu laโรณs direitu absolutu no inerente iha indivรญduu ida. Direitu refere laโรณs fundamentรกl, maibรฉ konsede ka fรณ liuhusi lei espesรญfika neโebรฉ PN nasionรกl hamosu iha 2006, 2007 no altera iha 2017. “Ita labele asegura direitu adkiridu indivรญduu ida nian, enkuantu sorin-seluk povu barak maka sei moris kiโak, terus no susar”.
2]. Direitu ba pensaun mensรกl vitalรญsia laโรณs direitu fundamentรกl. Estruturalmente, pensaun mensรกl vitalรญsia la hakerek iha Konstituisaun RDTL. Ita hatene katak direitu fundamentรกl sira, neโe hakerek iha tรญtulu II, III iha Parte II hosi K-RDTL.
Aleinde neโe, direitu fundamentรกl sira mรณs konsagra dispersamente iha K-RDTL no analogamente iha lei sira seluk. Bainhira lee didiโak, pensaun mensรกl vitalรญsia laโรณs tama iha kategoria direitu fundamentรกl.
“Ami lee didiโak ona katak lei foun neโe tenke revoga totรกl duni PMV. Signifika, lei neโe tenke aplika retroativamente. Tanba ami haree katak lei neโe la kontra prinsรญpiu naun-retroativadade neโebรฉ regula iha n.ยฐ 2 artigu 24.ยฐ K-RDTL”.
Buat neโebรฉ loos maka artigu refere koโalia kona-ba restrisaun ba direitu fundamentรกl sira. No pensaun mensรกl vitalรญsia laโรณs direitu fundamentรกl. Pensaun refere la intergra iha Parte II KRDTL, neโebรฉ koโalia kona-ba rejime direitu fundamentรกl.
Artigu supra-mensionada refere konsagra iha tรญtulu I, neโebรฉ koโalia kona-ba prinsรญpiu jerรกl ba direitu fundamentรกl. Entaun, prinsรญpiu neโe regula no aplika ba direitu fundamentรกl sira neโebรฉ konsagra iha tรญtulu II no III hosi parte segundu K-RDTL.
Nuneโe, EUTL konsisera “pensaun mensรกl vitalรญsia laโรณs direitu fundamentรกl, aplikasaun retroativu ba direitu refere la viola krdtl. tanba neโe mak lei ba revoga totรกl LPV neโe konstitusionรกl”.
“Ami-nia pozisaun maka hakarak hateten ba PR hodi promulga sein exesaun. La nesesรกriu atu husu fiskalizasaun abstrata preventiva nein susesiva tanba lei foun neโe la viola K-RDTL.
EUTL mรณs alerta ba masa no povu tomak atu foku hodi dehan ba PR hodi promulga lalais. “Atu kontinua reziste, ita tenke vijilรกnsia hodi PR bele promulga lalais, atu ita bele halakon totรกl pensaun mensรกl vitalรญsia iha Timor-Leste”.
Iha fatin hanesan, Porta voz EUTL Natalizio Nunes haktuir, EUTL hasoru malu ona ho Presidente Repรบblica Josรฉ Ramos Horta no Xefe Estadu afirma katak nia parte sei promulga LPV.
“Orseik ami hasoru malu ho Presidente Repรบblica, nia deklara ba EUTL & povu tomak katak nia sei promulga lei pensaun vitalรญsia”. Natalizio rekorda.
Lembra fali katak, resultadu votasaun kona ba lei pensaun vitalรญsia hosi Parlamentu Nasional iha loron 26 Setembru, Deputadu sira aprova unanimidade ho 62 votus afavor, kontra zero no abstensaun zero iha final global, nune’e submete ona ba Prezidenti Republika atu hetan promulgasaun.
Notisia Relevante :
๐ฃ๐ก ๐๐ฝ๐ฟ๐ผ๐๐ฎ ๐ฅ๐ฒ๐๐ผ๐ด๐ฎ ๐๐ฒ๐ถ ๐ฃ๐ฒ๐ป๐๐ฎ๐๐ป ๐ฉ๐ถ๐๐ฎ๐น๐ถฬ๐๐ถ๐ฎ ๐๐ผ ๐จ๐ป๐ฎ๐ป๐ถ๐บ๐ถ๐ฑ๐ฎ๐ฑ๐ฒ ๐๐ต๐ฎ ๐๐ฎ๐๐ฒ ๐๐ฒ๐ป๐ฒ๐ฟ๐ฎ๐น๐ถ๐ฑ๐ฎ๐ฑ๐ฒ
SAPNewsTL, Dรญli : Parlamentu Nasionรกl (PN) liu husi diskusaun no votasaun iha jeneralidade kona-ba Projetu Lei Seguransa Sosiรกl ba Titulรกr รrganu Soberanu, PN aprova halakon total Lei Pensaun Mensal Vitalรญsia, ho votu afavor 61 kontra zero (0) no apstensaun zero (0) tanba deputadu nain haat la marka prezensa.
Votasaun neโe halaโo iha plenรกriu PN, bainhira maioria deputadu sira hatudu konsensu liu husi votu afavor 61, maske depuatadu nain haat la prezensa iha plenaria refere.
Rezultadu diskusaun no votasaun iha jeneralidade ba:
1. Projetu Lei 10/VI(3a) – Regime Jurรญdico de Seguranรงa Social dos Titulares dos รrgรฃos de Soberania (la ho efeitu retroativu), LA PASSA ho votu A favor 22, Kontra 38, Abstensaun 1.
2. Projeto Lei no 11/VI (3a) – Revoga a pensรฃo mensal vitalรญcia dos Deputados e Ex-Titulares dos Orgรฃos de Soberania e dรก outras providรชncias (ho efeitu retroativu hahu husi 20 de Maio 2002), PASSA ho votus unanimidade a favor 61, kontra 0, abstensaun 0.
Iha diskursu faze jeneralidade neโe konsidera hanesan medida reforma importรกnte iha รกrea seguransa sosiรกl, no mรณs parte husi esforsu atu estabese sistema neโebรฉ justu, integradu, no sustentรกvel hodi responde ezijensia Estudante Universitariu Timor-Leste (EUTL) durante loron 15-17 fulan setembru tinan ne’e.
Diskusaun neโe partisipa mรณs husi Portavรณs Estudante Universitariu Timor-Leste hodi rona argumentu neโebe deputadu sira deklara ho uninamidade kona-ba halakon total lei pensaun vitalรญsia.
Iha intervensaun Deputadu Bankada CNRT Patrocรญnio Fernandes deklara halakon total lei pensaun vitalรญsia, “CNRT iha konsistรฉnsia atu halakon total lei pensaun vitalรญsia, halakon hotu hosi retroativa, hatur justisa”.
Deputada KHUNTO Olinda Guterres afirma apoia “halakon total lei pensaun vitalรญsia”, nune’e labele iha ema ida hetan osan sein halo servisu ruma, “Ha’u apoia projetu nรบmeru 11 katak halakon total pensaun vitalรญsia”.
Bankada PD liu hosi nia Xefe Bankada Manuel Henrique afirma PN laiha reserva hodi halakon total lei pensaun vitalรญsia.
“PD laiha rezerva hodi halakon lei pensaun mensal vitalรญsia, ha’u deputadu foun hakarak halo buat foun, agradese ba juventude sira”. Nia afirma
Deputada Bankada FRETILIN Cristina Yuri Rebelo dos Santos Costa sublinha apoia “halakon lei pensaun vitalรญsia tanba ne’e mak igualdade no Justiรงa sosial”. Nia deklara
Deputada PLP Ermenegilda Laurentina hateten, PLP iha komitmentu hodi hapara privilejiu desproporsional sira neโebรฉ kria injustica social ba ema timoroan hotu.
“Toโo ona tempu ita hotu ho komitmentu hodi hapara privilejiu desproporsional sira neโebรฉ kria injustica social ba ema timoroan hotu, hodi integra ukun nain sira ho sira nia titularidade iha rejime ida bolu naran Rejime Kontributivu no Seguranca Social”.
Parlamento Nasional Sesta Lejislatura hatudu ona vontade no halo ona esforsu lubun ida, halo andamentu ba prosesu Lejislasaun nu’udar jestu ida hodi rona preokupasaun sosiedade nu’udar pasu importante hodi konsolida konfiansa sidadaun sira ba estadu no nasaun.
Deputada PLP ne’e hatutan importante tebes, maka kualker inisiativa lejislativas tenke tane aas ba Konstituisaun da Republika Timor-Leste no Estado de Direitu Demokratiku. “Tanba Ita hotu hatene katak Inisiativa Lejislativa bazeia justisa sosial no prinsรญpiu igualdade nian”.
Iha enkuadramentu Konstitusionรกl neโebรฉ aplikavel, Konstituisaun da Repรบblika Demokrรกtika Timรณr Leste fรณ Kompetensia exlusivu ba Parlamento Nasional neโebรฉ deskreve iha artigu 92 no artigo 95, nuneโe, tuir Teoria Direito Konstitusional Kontenporer revizaun ka revogasaun ba kualker diploma monu iha marjen konformidade lejizladรณr demokrรกtiku nian.
Esbosu, neโebรฉ hamosu rezerva konstitusional tenke anota konstrutivamente, nune’e labele afeta ba situasaun juridika konsolidada katak Konstituisaun Timor-Leste nian la fรณ kompetensia ordinรกriu ba lejislador sira, maibe pelo faktu, Konstituisaun chama atensaun atu labele hamosu konflitu potensial ho nia proibisaun sira neโebรฉ lori implikasoens ba: Direitu, Liberdade no Garantia sira tuir artigo 24 C-RDTL no prinsipiu sira kona-bรก seguransa juridika tanba neโe lejislador sira tenke kumpri prinsรญpiu proporsionalidade hodi define รกmbitu, objetivu no subjetivu revogasaun sira-nian.
Bankada Parlamentar sira bele iha konsensu hodi harmoniza projeitu rua ne’e sai ida deit, nune’e hamosu textu subtitutivu atu Parlamentu Nasional aprezenta diploma ida neโebรฉ ho objetivu transforma Sistema atual ba Sistema neโebรฉ justu no sustentavรฉl ba estadu no nasaun.
Durante diskusaun neโe laโo hetan atensaun bo’ot husi publiku no estudante universitariu sira iha resintu Parlamentu Nasional nian oin, tanba lei ida neโe konsidera sensรญvel polรญtika no sosial, neโebรฉ envolvimentu diretu ho direitu seguransa sosiรกl ba ex-titulรกr รณrgaun soberanu nian.
Tuir informasaun klaridade ne’ebe Mรฉdia SAPNews asesu, deputadu sira partilha perspetiva balun no hato’o intervensoens polรญtika kada bankada ne’ebe maioria asentu iha uma fukun Parlamentu Nasionรกl hodi fo argumentu kona-ba justisa sosial, sustentabilidade orรงamental no prinsipiu igualdade.
Entretantu iha resintu Parlamentu Nasional nia oin hetan seguransa masimu husi Polisia Nasional Timor-Leste PNTL, tanba Parlamentu Nasionรกl hahu inisia diskusaun kona-ba revogasaun Lei Pensaun Vitalรญsia, manifestate sira ne’ebe organiza husi Estudante Universitariu Timor-Leste EUTL reorganiza malu hodi konsentra hamutuk iha resintu UNTL.

