𝗢𝗝𝗘 𝟮𝟬𝟮𝟲 ! 𝗣𝗠 𝗫𝗮𝗻𝗮𝗻𝗮 𝗗𝗲𝗸𝗹𝗮𝗿𝗮 𝗜𝗺𝗽𝗹𝗲𝗺𝗲𝗻𝘁𝗮 𝗣𝗹𝗮𝗻𝘂 𝗘𝘀𝘁𝗿𝗮𝘁𝗲𝗴𝗶𝗸𝘂 𝟮𝟬𝟭𝟭-𝟮𝟬𝟯𝟬

Imagen : Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão iha uma fukun Parlamentu Nasionál, 05/11/2025.

SAP News, Dili : Durante apresentasaun OJE 2025, Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão konsidera nu’udar responsabilidade kona-ba investimentos, investimentu nebé atu kontribui lori hadi’a ita-nia povo nia moris, atu hakbiit no desenvolve nia ho forma saudável, instruída no empreendedora.

Ita mai iha-ne’e atu implementa planu estratégiku ida, ne’ebé traça tiha ona iha 2011, ho hanoin kona-ba kontinuidade iha polítikas, projetos ho reformas, tanba ida-né mak únika forma atu bele alkança visaun kona-ba desenvolvimentu nacional.

La iha dúvida, ne’e hanesan momentu-chave ida iha estadu nia moris. Debate kona-ba instrumento ida, liuliu, gestaun finanseira, ho nia estratégias ho escolhas polítikas ba país, iha exercício democrátiku ida nebé halo discusaun kona-ba escolhas hirak-ne’e.

Tanba rajaun ida-ne’e, mak debate kona-ba Orçamento Geral Estado la’ós de’it sura númerus. Ita mai iha-ne’e atu fó sentido ba númerus hirak-ne’e no atu simu responsabilidade kona-ba investimentos, nebé atu contribui lori hadi’a ita-nia povo nia moris, atu hakbiit nia no desenvolve nia ho forma saudável, instruída no empreendedora.

Ita mai iha-ne’e atu servisu ba famílias timoroan tomak hahú husi agricultores iha Maliana ba produtores de café iha Ermera, husi jovem licenciadu iha Díli ba artesau (ka, badaen) iha Suai, husi feto ho mane pescadores sira iha Ataúro, ba empresários sira iha Baucau, to’o inan ida nebé ko’us nia oan ba escola iha Oe-Cusse Ambeno.

Orçamento ida-ne’e mak hanesan sira hotu ninia história mak história Timor-Leste nian, hodi harii sira-nia futuru.

Liu tiha tinan 26, hatudu ita-nia aten-brani hili dalan ba independência, permite ha’u, reflete uitoan kona-ba sucessos balu ne’ebé ita hetan ona nu’udar nasaun.

Tanba TL nasaun jovem ida ne’ebé moris hakmatek, estável no promissora, mak ita hetan privilégio bele simu iha ita-nia país, iha tinan sira dahikus né, ho dignidade no orgulhu boot tebes, husi Chefes Estado no Governo to’o Secretário-Geral ONU, to’o Presidente ITLOS ho dignitários sira seluk, no mós Sua Santidade Papa Francisco, ita-nia saudoso no querido Papa, nebé proporciona momento histórico ida ke ita la haluha ba ita-nia nasaun.

Iha fulan sira dahikus né, Timor-Leste hakat metin iha ninia agenda de integrasaun iha panorama internasional. Ita adere formalmente ba Organização Mundial Comérciu (OMC) iha 2024 no, iha dia 26 outubro, ita sai membru ho plenu direitu husi ASEAN, hanesan feitu históriku no transformador ida ba país.

Halo parte OMC ho ASEAN hanesan oda-matan ne’ebe nakloke ba merkadus foun ho oportunidades. Atualmente, exportasaun não-petrolíferas Timor-Leste nian besik de’it 21 milhões dólares cada tinan, liuliu husi kafé. faktu ne’e hatudu hanesan desafiu ida no mós oportunidade.

Tama iha merkadus foun, iha quadro OMC ou ASEAN, ita bele multiplika númeru ne’e hodi garante ita-nia presensa iha regiaun. Regiaun ida, hanesan ASEAN, ho besik 680 milhões de potensiais klientes.

Maibé ho oportunidades sempre mosu responsabilidades foun. Ita-nia vizinhos sira husi ASEAN hein hela atu Timor-Leste sai hanesan parceiro ida nebé sira bele conta – parceiro ida nebé bele cumpri nia promessas,ne’ebé bele administra nia recursos ho forma sensata no nebé bele consolida instituições ba ninia melhor funcionamento.

Iha mós contexto oportunidades versus responsabilidades, mak Timor-Leste bele projeta nia lian, iha corredores sira nebé foti decisões regionais – lian ida nebé hili paz em vez do conflito no diálogo em vez de divisão.

Iha plano internacional, iha mundo conturbado (ka, nakonu ho confusão) tanba funu, instabilidade ho intransigência, Timor-Leste sai hanesan exemplo ida ba paz, reconciliação ho tolerância, tanto religiosa como política, aleinde bele contribui ba mundo nebé di’ak liu.

Desafio mundial seluk ida, nebé complexo no atual, mak instabilidade climática, ho implicações graves ba ema milhões sira-nia moris. Timor-Leste investe daudaun iha programas resiliência climática, no comprometido ho metas internacionais kona-ba sustentabilidade ho promoção no conservação da biodiversidade, inclui criação Fundo Verde Clima nian ida, nebé sei capitaliza iha orçamento Estado ida-né.

Husi sorin seluk, IX Governo hatuur oceano hanesan centro husi nia ação, atu nuné, karik bele prevene no redúz impacto husi alterações climáticas, ba benefício gerações atuais no futuras Timor-Leste nian, no planeta tomak nian.

Economia azul nebé ita hakarak ba ita-nia país, mak hanesan utiliza potencial económico husi recursos marinhos ba desenvolvimento sustentável nacional no, ao mesmo tempo, assegura proteção ho conservação tasi ho ninia ecossistemas.

Tanba ne’e mak iha fulan junho liubá ami aprova ona roteiro integrado no inclusivo, consubstanciado iha Política ho Plano de Ação ba Promoção Economia Tasi nian nebé Resiliente no Sustentável iha Timor-Leste (2025-2035), no kona-ba ne’e iha período ida ba consulta pública alargada, atu nuné qualquer organização ou cidadão bele partilha ninia opinião kona-ba tema ida nebé importante tebetebes ba ita-na país no ba ita hotu-hotu nia moris.

Iha Versão final, sei hatama contributos hotu-hotu, inclui husi autoridades municipais no lideranças locais, husi consulta pública ida nebé halo tiha ona, iha 21 de outubro, nebé halibur representantes 750 husi país tomak, no sei aprova to’o final tinan ida-né, hodi nuné permite alinhamento ho parceiros nacionais no internacionais sira ba objetivos Governo nian.

Missão ba promoção ho implementação economia azul ne’e, hanesan exemplo ida tan husi ita-nia potencial nudár país responsável, altruísta no comprometido ho desenvolvimento sustentável. Ho liafuan badak, Timor né TASI: Timor, Azul, Sustentável no Inovador!

Hanesan Ita Boot sira hatene, luta nacional ba soberania iha fronteiras marítimas, tau mós iha consideração questões desenvolvimento económico ho proteção ambiental.

Delimitação fronteiras marítimas ita consegue halo ona ho Austrália, no ho esforços sira nebé halo ba delimitação fronteiras ho Indonésia, significa ita bele hetan direitos tomak ba ita-nia fundo marinho (nebé inclui direitos ba exploração petróleo ho gás), nune’e mós iha ita-nia Zona Económica Exclusiva (ZEE) (direitos kona-ba pesca iha tasi laran ho direitos, hanesan desenvolvimento setor marítimo-turístico).

Tanba né, mak ho ksolok boot tebes, ha’u informa katak tinan né ita hahú hikas ona negociações kona-ba fronteiras marítimas ho Indonésia. Ita realiza ona iha Díli, iha fulan agostu liubá, primeira ronda negociações formais no, fulan oin, sei realiza, iha Indonésia, segunda ronda negociações.

Certeza jurídica, resultado husi delimitação fronteiras marítimas ho Indonésia, certamente sei contribui ba ita-nia visão kona-ba desenvolvimento, inclui combate ba Pesca Ilegal, Não Declarada no Não Regulamentada (INN), nebé prejudica maka’as cofres Estado ho ita-nia ambiente marinho.

Governo continua comprometido ho diversificação económica no ho criação de emprego, hamutuk ho reforço capital social no investimento iha infraestruturas.

Atu concretiza visão né, ami estuda hela instrumentos financeiros nebé bele contribui atu cria condições hanesan financiamento ba longo prazo ba investidores nacionais.

Iha fulan liubá, ami aprova ona criação Banco Nacional Desenvolvimento Timor-Leste (BNDTL), nebé sei apoia investimento produtivo no fomenta crescimento económico husi ita-nia setor privado.

Banco Nacional Desenvolvimento né, nebé hetan inspiração husi melhores práticas internacionais, hakarak financia projetos ho impacto económico no social nebé aas tebes, liuliu iha áreas prioritárias hanesan agricultura, turismo, indústria transformadora, infraestruturas ho serviços sociais.

Bain-hira promove acesso ba crédito, ita la’ós de’it dinamiza setores produtivos, maibé mós reforça coesão territorial ho inclusão social. Banco Nacional Desenvolvimento né sei sai hanesan pilar fundamental ida ba futuro económico País né nian.

Nuné mós, iniciativas kona-ba governação digital progride daudaun ona. Ho introdução identificação digital ida nebé sei permite precisão boot liu iha verificação kona-ba beneficiários, controlos nebé metin liu iha folha de pagamento no fugas ki’ik iha transferências osan, ho sistema moderno de informação entre bancos ho fornecedores ba dinheiro móvel.

Ne’e inclui interoperabilidade de dados entre sistemas fiscais, aduaneiros, pensões ho registo civil, nebé reforça cumprimento no hodi habelar base de receitas.

Adesão Timor-Leste iha ASEAN, hanesan ha’u dehan ona, hanesan marco transformador ida ba ita-nia país, la’ós de’it ba expansão acesso ba mercados, maibé mós ba confiança husi investidores sira, nebé reforça ho regulamentações nebé ami tenke aprova.

Maibé ba medidas sira ne’e hotu, sei la iha ida mak bele hetan sucesso karik implementa ketaketak. Tanba né, mak ita investe iha projeto cabo submarino fibra ótica nian, atu hadi’a ita-nia conetividade internacional, nebé significa internet sei lailais liu no ho preços acessíveis liu, ba cidadãos ho empresários sira, iha capital ou iha áreas remotas.

Iha 2026, ita sei continua ho investimento né hodi operacionaliza Infraestrutura Digital Nacional, nebé integra cabos submarinos, fibra terrestre ho acesso digital universal.

Maibé, tanba ita ko’alia kona-ba conetividade, mak remodelação ho haluan tan Aeroporto Internacional Presidente Nicolau Lobato, oras né halo daudaun, sei hadi’a conectividade regional, sei facilita comércio ho turismo no sei loke Timor-Leste ba mercados regionais.

IX Governo Constitucional defende prossecução objetivos crescimento económico, nebé sustenta ho quadro institucional moderno, transparente, eficiente no bele combate corrupção ho burocracia, ao mesmo tempo fomenta integridade, profissionalismo ho confiança iha instituições públicas.

Ho valores no convicções hirak-ne’e hotu mak, bain-hira simu posse, ami fó kedan resposta ba situação política nebé ami hasoru iha 2023, hanesan estagnação iha processo construção Estado ho Nação.

Ami sente necessidade atu reforma, para bele garante consolidação Estado. Tanba ida-né mak povo decide hili IX Governo né. Timoroan sira mak hili rasik Governo ida, nebé bele corrige irregularidades mai husi governação ida uluk.

Sim, tenke dehan duni hanesan né!

Molok hahú funções, Governo né hetan sistema financeiro ida nebé promove falta de responsabilização, falta de transparência no falta de planeamento ho visão estratégica, hodi causa perdas no prejuízos ba osan Estado, prejuízos ba ita-nia Fundo Petrolífero.

Ami hetan administração pública ida nebé inerte (katak parado hela), ou pior liu, má administração nebé hamosu descontentamento ho desconfiança, tanba la iha orientação política kona-ba eficácia, transparência ho ética, buat nebé essenciais ba implementação boas políticas públicas. Ami hetan, portanto, total “desordem” no ho sistema justiça ida nebé la hetan confiança husi povo iha construção nação, nem contribui ba desenlvimento sustentável ho bem-estar timoroan tomak nian.

Ha’u foin refere daudaun, kona-ba importância de continuidade iha políticas públicas atu nuné bele sai eficazes. Governo ida-né verifica tiha ona katak anterior Governo la adere ba Plano Estratégico Desenvolvimento 2011-2030 (PED) no, tanba né, mak buat hotu sai estagnado.

Ita agora liu hikas husi dalan nebé necessário ba continuidade PED, hanesan prioriza infraestruturas básicas, atu iha serviços educação no saúde, ka iha construção no consolidação das instituições do Estado, ho envolvimento husi cidadãos timoroan tomak.

Tanba né mak hahú tinan oin, ita sei investe hodi fó apoio boot liu ba micro no pequenas empresas país né nian, para motiva no encoraja timoroan sira atu desenvolve sira-nia capacidades ho envolvimento iha processo desenvolvimento económico.

Né mak dehan integração! Permite ita-nia ema sira tama iha mercado nacional no regional. Sei la iha vantagem ida iha integração país né iha ASEAN, bainhira ita-nia famílias ho empresários sira la participa iha dinâmica económica foun nebé ASEAN possibilita ba Timor-Leste.

Né mak dehan independência! Caso contrário, ita hanesan de’it extensão domínio económico husi países asiáticos sira seluk no la’ós parceiro ida nebé tuur hamutuk iha mesa ho capacidade nebé hanesan, dignidade no kbiit ba negociação.

Tanba né mak Orçamento Geral Estado ba tinan 2026 la’ós de’it hanesan plano financeiro. Né mak ita-nia pacto ho povo timoroan tomak no ita-nia compromisso ho região nebé ita adere ba, hotu-hotu hanesan!

Senhora Presidente Parlamento Nacional
Distintos Deputados,

Ho tema Investe iha Transformação Nacional, Integração Regional no Desenvolvimento Inclusivo, mak orçamento total proposto hamutuk 2,291 mil milhões dólares americanos (total consolidado), ho aumento 5,2% husi orçamento 2025, iha princípio orientador ida nebé subjacente ba planeamento ba cada dólar:

– Né sei tulun familia timornian ida moris di’ak liu aban do que moris hanesan ohin?

Se tinan 2024 hanesan tinan correção ba fragilidades sira nebé hetan iha instituições, iha sistemas no processos setor público, no 2025 hanesan tinan ba definição políticas no estratégias ho implementação reformas no auditorias, 2026 sei sai hanesan tinan atu transforma economia.

Maibé transformação né tenke hatuur iha base nebé metin iha nível interno. Documentos ho relatórios orçamento, nebé iha Ita Boot sira-nia oin, detalha ita-nia perspetivas macroeconómicas ho estratégia fiscal.

Estratégia nebé mai husi pressupostos técnicos no financeiros nebé capitaliza vantagens no mitiga fragilidades. Por exemplo, PIB não petrolífero sa’e 4,3% iha 2024 no prevê katak bele acelera to’o 4,5% iha 2025 no 2026, maior crescimento económico iha Timor-Leste iha última década. Impulso positivo né fó oportunidade ba ita atu oferece benefícios tangíveis ba ita-nia povo.

Ita hotu comprometidos ho quatro objetivos fundamentais nebé orienta cada dólar nebé ita gasta:

Primeiro, criação emprego, especialmente ba ita-nia jovens sira.

Entre países sira hotu iha Sudeste Asiático, Timor-Leste iha taxa crescimento anual população nebé boot liu, katak 1,8%, entre 2015 no 2022. Timor-Leste, aleinde hanesan país ida hotu nebé joven liu iha mundo, conta ho população ida nebé jovem tebetebes, tanba besik 65% husi população ho idade ki’ik liu tinan 30. Né hanesan desafio ida, maibé liuliu hanesan oportunidade tanba ita iha força trabalho ativa boot ida, ho energia no ideias.

Ita-nia jovens barak nebé melhores no mais brilhantes sente katak sira tenke bá Austrália ou Portugal tanba sira la consegue hetan serviço di’ak iha sira-nia país.

Imperativo nacional ida mak oinsá bele fó esperança ba ita-nia jovens sira iha sira-nia país, para sira lalika buka futuro iha estrangeiro.

OGE 2026 sei apoia setores produtivos nebé bele desenvolve lailais no bele contrata barak. Tuir loloos, ita aumenta tiha ona financiamento liu 55% ba programas nebé bele promove crescimento económico inclusivo no sustentável no iha 62% ba desenvolvimento infraestruturas compara ho tinan uluk.

Ita la’ós de’it halo estradas; ita loke dalan ba emprego. Ita la’ós de’it apoia agricultura; ita apoia hela agricultor nia oan-mane nebé hakarak acrescenta valor ba colheitas aman nian hodi fa’an iha Sudeste Asiático tomak. Bainhira jovem ida forma iha universidade, nia tenke iha futuro iha-né, iha Timor-Leste.

Tanba ida-né, mak investimento iha infraestruturas básicas essencial tebes. Hahú husi investimento ho 223 milhões dólares ba Programa Estradas ho Pontes, liuhusi Fundo Infraestruturas, to’o 25,8 milhões ba programas bee ho saneamento, nebé reafirma, mós, compromisso husi Governo atu habelar Programa Expansão Infraestrutura Hídrica no garante acesso equitativo ba bee moos iha país tomak.

Iha orçamento ida-né, ita sei destina 138,5 milhões dólares ba programas husi setor elétrico, hodi hadi’a rede elétrica distribuição nian, enquanto ita sei investe mós iha projetos diversificação fontes energia, liuhusi energia renovável.

Husi sorin seluk, ho investimento 46,3 milhões dólares ba área aeroportuária, ita investe daudaun ona la’ós de’it investe iha conetividade, maibé iha diversificação económica, ba crescimento setor turismo, comércio no indústria, no mós iha âmbito integração regional.

Ba setor agrícola, ita aloca ona verba ida ho 43,4 milhões dólares, atu lori promove segurança alimentar ho criação emprego, nu’udar condições fundamentais ba sucesso husi ita-nia jovens sira.

Jovens sira-ne’e moris iha fatin hotu-hotu iha país, la iha Díli de’it. Liuhusi dotação 37,1 milhões dólares ba descentralização, nebé sei desbloqueia investimento iha infraestruturas locais ho desenvolvimento autonomias municipais, ita hakarak aposta iha desenvolvimento sustentável ba país tomak, ho qualidade moris nebé di’ak liu no oportunidades ho forma inclusiva, iha território nacional tomak.

Segundo, estabilidade liuhusi gestão fiscal prudente.

Fundo Petrolífero la’ós ita-nia mealheiro (katak, osan atu rai de’it) – pertence ba gerações futuras. Né confiança sagrada – pacto ida entre gerações. Petróleo ho gás iha ita-nia tasi okos la pertence de’it ba ita, maibé ba ita-nia oan ho sira-nia oan.

To’o ohin, Fundo Petrolífero iha 18 mil milhões de dólares – soma boot ida, besik dala-sia boot liu ita-nia PIB não petrolífero, no taixa ida hotu nebé aas liu iha mundo. Maibé, ho ita-nia principais campos petrolíferos agora besik atu mamuk, fundo né sei la dura kleur. Tanba né, se ita continua tuir dalan ida agora né, Fundo Petrolífero bele mohu iha próxima década (ka, tinan sanulu laran).

Cada levantamento tenke justifica la’ós de’it ba Parlamento Nacional, maibé mós ba labarik sira nebé sei simu buat nebé ita husik hela ba kotuk. Mai ita aumenta receitas internas, la hanehan contribuintes sira, maibé cria economia ida nebé dinâmica tebes atu ema hotu bele hetan rendimentos no bele contribui ho sira-nia quota-parte justa. Ita considera katak, iha 2024, Estado gasta ona besik 1,93 mil milhões dólares, maibé osan 230 milhões de’it mak cobre ho ita-nia receitas internas – liu 1,3 mil milhões tenke mai husi Fundo Petrolífero.

Dependência la sustentável. Ita tenke desenvolve ita-nia setor privado no aumenta ita-nia base tributária atu nuné, iha futuro, osan barak liu husi ita-nia orçamento bele financia husi empresas ho trabalhadores timoroan sira nebé prósperos, em vez de ho osan husi petróleo. Orçamento ba 2026 honra pacto intergeracional né, ao mesmo tempo financia investimentos iha saúde, iha educação no iha infraestruturas nebé sei aumenta produtividade no cria oportunidades ba timoroan tomak.

Tanba razão né, ita sei continua capitaliza ita-nia riqueza petrolífera no mineral, ho investimento ida hamutuk 194,1 milhões dólares iha setor estratégico, ba investimentos cruciais iha Projeto Tasi Mane, Greater Sunrise no transição husi Bayu-Undan, inclui futura exploração no construção gasoduto mai Timor-Leste.

Base ba sucesso iha ita-nia crescimento no diversificação, mak iha ita-nia capital humano. Ita sei la sai husi armadilha dependência se ita la iha recursos humanos saudáveis no qualificados.

Investimento boot husi orçamento tenke aloca ba capital humano ita-nia nação nian. Ho 181,7 milhões ba setor educação, 138,3 milhões ba setor saúde no 54 milhões dólares ba setor proteção social no inclusão, katak ita investe daudaun iha sociedade ida nebé mais saudável, capaz no justa, condições fundamentais ba base social no económica país ida em desenvolvimento.

Husi sorin seluk, ita sei continua mós aposta iha formação profissional, ho 12,8 milhões dólares ne’ebé aloca ba SEFOPE no ba institutos técnicos ho formação hodi incentiva empreendedorismo, liuliu iha camadas jovens liu husi população. Estratégia né prevê hotu investimento ida ho osan 32,1 milhões dólares hanesan apoio ba setor privado, liuliu pequenas no médias empresas, cooperativas ho agentes nebé determinados iha produtividade áreas agricultura, turismo no indústria transformadora.

Terceiro, harii instituições capazes.

Bainhira cidadão ida ba iha serviço público, tenke atende nia ho respeito no eficiência. Bainhira empresa ida husu licença, processo tenke transparente no previsível. No bainhira ita halo promessas ba ita-nia parceiros husi ASEAN, ita-nia instituições sira tenke suficientemente fortes atu cumpri.

Ita labele sai hanesan parceiro fiável (katak, ema bele fiar) se ba dahuluk ita la’ós Governo ida nebé capaz iha ita-nia país. Ita reforça hela ita-nia instituições para bele cumpri norma né. Timor-Leste sa’e sete lugares iha Índice Global Perceção kona-ba Corrupção iha tinan lima né laran, nebé hatudu progresso ho transparência no responsabilização – loloos países rua de’it iha ASEAN (Singapura ho Malásia) mak iha ita-nia oin iha índice né.

Ita mós aproveita daudaun tecnologia hodi hadi’a governação: introdução sistema identificação digital nebé sei permite maior precisão iha identificação kona-ba beneficiários, controlos nebé rigorosos liu iha folha pagamentos ho redução fugas iha programas públicos.

Aleinde né, ita continua reforma funcionamento Governo — hodi fortalece processos aquisição, atualiza sistemas gestão financeira no alinha ita-nia planeamento ho orçamento ho indicadores desempenho nebé claros — atu nuné, bainhira professora ida hein hela nia salário ou empreiteiro ida constrói escola, sistema né bele funciona ho forma eficiente no transparente.

Kona-ba tema né, ha’u só bele dehan katak Governo sei continua implementa reformas estruturais iha gestão finanças públicas, hanesan modernização ho transparência iha administração financeira Estado nian. Né sei inclui investimento ida ho osan 6,2 milhões dólares ba gestão recursos humanos, ho objetivo consolida administração pública ida nebé profissional no responsável.

Quarto, garante dignidade ba ita-nia povo tomak.

Crescimento la significa buat ida, se la to’o iha avó ida nebé moris iha foho no la’o dook nafatin hodi ba hetan cuidados básicos saúde, ou ba to’o labarik kbiit laek ida nebé nia escola la iha instalações adequadas. Coesão social la’ós de’it promessa mamuk — nia mak base ba buat hotu nebé ita hakarak constrói.

Por exemplo, acesso ba eletricidade aumenta besik 38% ba população iha 2010 no praticamente bele to’o 100% iha 2026. No, iha 2026, 183 aldeias ikus, sei hetan mós acesso ba eletricidade. Bee moos agora disponível ona 70% ba ita-nia população iha 2014 no sei to’o besik 87% iha 2024, tuir estimativas internacionais.

Melhorias hirak-né restaura dignidade ho oportunidades moris loroloron. Maibé, ita mós hatene katak famílias barak mak luta ba sira-nia moris.

No tanba razão né, mak categoria transferências públicas continua predominante (ka, boot tebes) iha OGE 2026, tanba inclui transferências sociais diretas, hanesan pensões, subsídios ba invalidez, programas apoio ba infância ho proteção social, aleinde transferências ba Segurança Social, ba RAEOA ho Municípios sira iha processo descentralização.

Iha Governo ida nebé iha ha’u-nia responsabilidade, ha’u labele haluha defende inclusão social ho redistribuição rendimentos ba país ida nebé ohin loron sei la sai nuné karik mak la iha sacrifícios husi população tomak. Gesto ida mínimo liu mós contribui hotu ba ita-nia independência, tanba né, contribuição nebé mínima liu husi Estado independente ida, contribui hela ba dignidade nu’udar base social ita-nia Nação nian.

Permite mós ha’u ko’alia loloos kona-ba ita-nia desafios balu.

Desequilíbrio iha importações versus exportações, eventos climáticos nebé halo pressão ba ita-nia orçamento ho tentação atu gasta liu ita-nia possibilidades, mak hanesan riscos nebé ita tenke considera iha elaboração orçamento.

Orçamento ba 2026 la taka riscos né. Antes, pelo contrário, hasoru sira.

Ita compara ita-nia projeções ho instituições internacionais no ita honestos kona-ba incertezas nebé ita hasoru, hodi usa previsões conservadoras ho planeamento nebé cuidadoso.

Desafio boot ida mak ita-nia dependência ba produtos importados. Atu contextualiza, iha tinan uluk, Timor-Leste importa ona besik 923 milhões dólares iha mercadorias, enquanto ita-nia exportações não petrolíferas representa de’it cerca de 21 milhões de dólares. Né significa katak parte barak husi ita-nia despesa investe hodi sosa produtos estrangeiros, em vez de circula iha economia interna, né hanesan desafio sério ida ba indústria local.

Husi sorin seluk, eventos climáticos – secas, inundações, ciclones – bele pressiona finanças públicas, aleinde halo ita-nia povo terus boot.Certamente, ita hotu sei hanoin hela ciclone Seroja nebé atinge ita-nia país iha 2021, no exige mais de 6,2 milhões dólares iha gastos governamentais nebé ita la espera, hodi responde ba desastres.

Tanba né mak ita halo planos conservadores no ita esforça-an hetan qualidade di’ak liu iha execução gastos no ita concentra investimentos iha projetos sira nebé cria efeitos multiplicadores reais, liuliu iha nível municipal, nebé ema sira sente diretamente impacto.

Finalmente, ita tenke realistas kona-ba riscos fiscais. Ita hatene katak catástrofes naturais ho choques económicos externos bele afeta ita-nia orçamento, tanba né, ita labele desprevenidos (katak tenke cuidado nafatin). Ita-nia nível endividamento nebé relativamente baixo hanesan ativo ida nebé ita sei protege – dívida pública, atualmente, cerca de 13% de’it husi ita-nia PIB, nebé ita-nia objetivo mak mantein nia baixa no sustentável.

Usa dólar americano hanesan moeda, protege ita husi volatilidade cambial, maibé importante liután bele salvaguarda Fundo Petrolífero.

Hanesan ha’u refere ona, ita moderniza hela ita-nia sistema fiscal, atu bele cria sistema nebé justo liu, nebé ema hotu bele contribui tuir ida-idak nia capacidade, em vez de halo todan fali sira nebé vulneráveis liu.

Ita sei introduz IVA maibé só quando ita-nia sistemas sira prontos ona no ita-nia população mós preparada. De facto, ita-nia analistas sira estima katak Imposto ba Valor Acrescentado bele mós aumenta receitas iha cerca de 1% husi PIB – hanesan impulso útil ida ba ita-nia finanças –, maibé ita sei la implementa medida né to’o ita bele halo ona ho cuidado, ho consultas nebé adequadas no proteções ba famílias sira nebé ho baixos rendimentos.

Ita hadi’a hela ita-nia gestão financeira, la’ós atu hetan perfeição burocrática, maibé atu garante katak cada dólar bele to’o iha destino ne’ebé ita hakarak. Né significa reforça ita-nia sistemas gestão financeira, melhora processos aquisição no hasa’e padrões reporte no auditoria.

Ita alinha hela ita-nia planeamento, programação ho orçamentação atu nuné cada programa bele iha indicadores claros nebé dehan mai ami — dehan ba imi — buat nebé cada dólar realmente hetan.

Buat hirak-né haree hanesan reformas técnicas, maibé importantes la halimar ba professora ida nebé hein hela nia salário, ba empreiteiro ida nebé harii hela escola ida no merece selu nia lailais no ba cidadão ida nebé iha direito atu hatene oinsá nia Governo investe nia osan.

Bainhira aquisições sai transparentes no competitivas, ita hetan relação qualidade/preço nebé di’ak liu no ita cria oportunidades ba empresas locais sira. Bainhira gestão financeira metin, ita bele responde lailais ba emergências ho oportunidades foun. Bainhira relatórios sira claros no honestos, cidadãos sira bele responsabiliza ita kona-ba ita-nia promessas.

Adesão ba OMC estabelece regras justas ba comércio, hodi fó ba ita-nia agricultores, pescadores ho pequenos fabricantes acesso previsível ba mercados estrangeiros, no mós proporciona ba investidores sira certeza katak sira precisa harii fábricas no cria empregos iha ita-nia país né. Adesão ba ASEAN sei integra ita iha cadeias abastecimento regionais, reduz custo transporte mercadorias no loke oportunidades foun iha serviços – hahú husi turismo to’o comércio digital.

Tebes duni, adesão ba ASEAN habelar tiha ona perfil internacional Timor-Leste nian ho confiança husi investidores. Ne’e significa iha tan interesse estrangeiro atu investe iha ita-nia indústrias iha ita-nia país, iha tan turistas atu visita ita-nia costas (ka, praias) no iha tan ligações nebé ita-nia empresas sira bele aproveita.

Maibé la iha oportunidade ida mak sei concretiza automaticamente – ita mak tenke prepara ita-nia povo ho ita-nia instituições atu aproveita.

Ita-nia knaar agora mak atu traduz estruturas internacionais hirak-né iha benefícios concretos, ho apoios concretos.

Tanba né mak orçamento ida-né enfatiza (ka, destaca liu) mak manutenção ho construções foun, capacidade municipal ho programas governo central, desempenho ho mós promessas. La adianta harii escola foun ida se ita la bele tau matan nafatin ou contrata professores qualificados. La iha sentido halo estrada foun ida se ita husik sai aat, liu tinan rua.

Iniciativas foun, hanesan Banco de Desenvolvimento Nacional nebé hakarak mobiliza financiamento ba crescimento setor privado ho projetos ba infraestruturas, ou priorização investimentos estratégicos tuir ita-nia costa sul, liuliu iha projetos ligados ho petróleo no mineração, mak hanesan apoios concretos nebé bele habelar ita-nia capacidade industrial no desbloqueia fontes crescimento foun.

Economia Azul, hanesan ha’u refere ona, representa tanto ita-nia herança como ita-nia futuro. Investe iha pesca, iha aquicultura no iha turismo sustentáveis, la alimenta de’it ita-nia famílias, maibé cria mós emprego no gera rendimentos necessários, no mós protege ita-nia riqueza natural.

Iha ha’u-nia viagens ba rai-li’ur, ha’u lori histórias husi ita-nia povo.Ha’u dehan ba líderes mundiais sira katak pequenos Estados hanesan ita-nian né la precisa caridade — precisa mak parceria. Ita iha soluções atu oferece, experiências atu partilha ho contribuições atu halo. Maibé ita precisa regras nebé justas, financiamento climático acessível ho mercados nebé nakloke duni ba pequenos exportadores. Ita-nia envolvimento ho mundo reforça ita-nia objetivos internos.

Iha Nova Iorque, iha Nações Unidas, iha Genebra, iha OMC, ita defende nafatin katak desenvolvimento ho paz la’o hamutuk. Pequenos Estados hanesan ita, tenke harii-metin resiliência iha rai-laran, no mós harii-metin solidariedade ho ita-nia vizinhos ho parceiros sira iha rai-li’ur.

Ita apoia sistema multilateral nebé bele rona Pequenos Estados Insulares em Desenvolvimento ho Países Menos Desenvolvidos sira-nia lian — la’ós tanba precisa caridade, maibé hanesan parceiros ho perspetivas no soluções valiosas.

Perspetiva né mak molda (ka, forma) ita-nia diplomacia no sei molda ita-nia relações comerciais: cooperação nebé bele loke mercados no cria oportunidades maibé la compromete ita-nia soberania ou ita-nia valores.

Né mak espírito nebé ita lori ba ASEAN: integração ho dignidade, reforma ho propósito no crescimento nebé beneficia tebes duni ema.

Ita sei continua conta história timornian ba mundo: katak bele hetan paz depois-de-luta, katak iha diálogo depois-de divisão no reconciliação depois-de conflito, né la’ós ideal abstrato ida.

No, finalmente, liafuan ida ba ita-nia parceiros desenvolvimento sira: ita simu ho laran tomak investimento nebé desenvolve competências no cria valor duradouro. Ita agradece ba apoio orçamental nebé reforça ita-nia sistemas ho instituições, no la’ós de’it ita-nia balanços financeiros.

Ita precisa alinhamento ho ita-nia ambições kona-ba desenvolvimento tecnológico ho digital, kona-ba implementação PED, Programa Governo ho Política Economia Azul.

Maibé husik ha’u fila hikas ba buat nebé importante liu, ba povo Timor-Leste.

Ba ita-nia setor privado: tulun ami forma geração foun empreendedores timoroan. Cada empresa formal nebé imi cria, cada jovem nebé imi forma, cada mercado exportação nebé imi desenvolve halo ita-nia nação sai forte liután. Aproveita didi’ak ba oportunidades foun nebé adesão ba OMC no ba ASEAN sei lori mai.Investe, iha ita-nia jovens sira liuhusi programas formação ho competências.

Ba ita-nia jovens sira: Aproveita oportunidades formação ho emprego nebé iha. Bainhira investe iha imi, katak imi investe hela iha país. Imi tenke sente orgulho tanba bele contribui ba construção Estado, nebé nia futuro iha imi-nia liman.

Ba ita-nia dedicados funcionários públicos sira: imi mak hanesan ponte entre promessas husi Governo ho realidade husi cidadãos sira. Imi tenke serviço ho integridade no urgência – ita-nia povo merece liuliu mak né. No labele haluha katak cada formulário nebé imi processa, cada serviço nebé imi halo, cada decisão nebé imi foti, afeta famílias reais ho esperanças no necessidades reais.

Ikusliu, apelo ida ba instituições no, liuliu, ba órgãos soberania sira: mai ita serviço hamutuk no mós serviço hamutuk ho setor público no privado tomak, husi tasi-feto ba tasi-mane, husi lorosa’e ba loromonu, husi jovens ba katuas no ferik sira. Ita-nia força la’ós iha ita-nia reservas petróleo ou iha ita-nia localização estratégica, maibé ita ita-nia povo: iha nia resiliência, iha nia criatividade, iha nia determinação atu harii futuro ida nebé di’ak liu ba nia oan sira.

Mai ita avança hamutuk – ho disciplina iha ita-nia finanças, ho ambição iha ita-nia reformas no ho unidade iha ita-nia objetivo nacional, tanba hamutuk mak ita sai fortes liután hasoru qualquer desafio.

Tanba né, ita mai hotu iha-né no prontos atu halo debate kona-ba Orçamento Estado ida nebé ponderado ho equilibrado, maibé bele sai di’ak liu ho contributos husi Distintos Deputados.

Debate democrático anual kona-ba orçamento Estado, hanesan teste ida ba força husi ita-nia democracia, nebé órgãos soberania sira hamutuk iha objetivo comum atu hadi’a vida económica no social país nian tomak.

TAGS
Share This

COMMENTS