Armindo : “Arnolfo Teves ! Estradisaun Rasa Deportasaun ?”.

SAPNewsTL, Díli : Dosente Fakuldade Direitu, Universidade da Paz (UNPAZ) Armindo Moniz Amaral konsidera pájina ofisiál Prezidénsia Konsellu Ministru no parte kompetente deklara katak kapturasaun ba Teves akontese tanba Teves “la ho vistu válidu, sein autorizasaun no nia pasaporte kansela ona hosi estadu orijen”, haree hosi prezensa Teves iha Timor-Leste, deklarasaun hosi pájina ofisiál sira-ne’e la loos !

Tuir mídia Hatutan.com, Arnolfo Teves halai mai Timor-Leste iha fulan-abril tinan-2023 ho Jet Privadu no simu direta hosi Asesór Prinsipál Prezidente Repúblika Timor-Leste, Jose Ramos-Horta. Durante tinan-2023 to’o 2025, Teves hela iha Dili ho estatutu fujitivu hosi nia estadu orijen Filipina.

Husu tulun ba estadu sira iha mundu raik-laran, Filipina deklara red notice hodi husu INTERPOL hosi estadu sira atu kaptura fujitivu ne’e no halo estradisaun ba Filipina hodi tuir prosesu judisiál tuir lei Filipina nian.

Tuir direitu penál internasionál, estradisaun bele hala’o bainhira estadu rua iha ona akordu estradisaun. Ne’e signifika, atu estradita Teves, Timor-Leste ho Filipina tenke iha ona akordu estradisaun molok Teves halai mai iha Timor-Leste. No akordu estradisaun tenke hakerek tipu krime sira ho kompletu.

Oinsá ho fujitivu ida halai ba estadu sira ne’ebé seidauk iha akordu estradisaun ho fujitivu nia estadu orijen?

Ho Kazu ne’e, estadu orijen bele husu kapturasaun no haruka fujitivu fila ba hala’o julgamentu iha estadu orijen fujitivu nian ka lae? Bele! liu hosi Mutual Legal Assistance (MLA). Maibé, MLA iha parte law enforcement ho aprosimasaun polítika la’ós jurídiku.

Filafali ba leten katak maski iha ona akordu estradisaun, estadu ida la automátikamente estradita fujitivu ida. Molok hatán ba proposta estradisaun hosi fujitivu nia estadu orijen, estadu ne’ebé fujitivu hela ba tenke haree no tetu tuir nia konstituisaun, lei, konvensaun no rejimentu legál seluk. Ida-ne’e mak Timor-Leste halo. Hatán ba proposta estadu Filipina ne’ebé husu estradisaun ba fujitivu Arnolfo Teves, Timor-Leste halo prosesu tuir nia rejimentu legál sira.

Tuir Artigu 35 Konstituisaun RDTL, 1) estradisaun bele hala’o de’it ho desizaun judisiál; 2) labele iha estradisaun tanba motivu polítiku; 3) labele iha estradisaun ba fujitivu ida, wainhira estadu ne’ebé husu estradisaun bele fó kastigu mate-kotu (hukuman mati) ka kastigu to’o mate,… iha tortura no tratamentu aat ba fujitivu…

Iha inisiu, formalmente Timor-Leste tau-an nu’udar estadu direitu hodi hala’o Artigu 35 Konstituisaun RDTL. Katak, liuhosi Tribunál Rekursu, Timor-Leste tetu no desidi la halo estradisaun ba Arnolfo Teves (versíkulu (1) Art. 35 Konstituisaun RDTL).

Konkorda ka lae, gosta ka la gosta, tuir teoria, Tribunál Rekursu nia desizaun final and binding (finál no vinkulativu). Finál signifika laiha tan rekursu hosi parte ne’ebé de’it. No, vinkulativu signifika parte hotu tenke implementa desizaun ida-ne’e! Laiha tan ba be bi bo bu.

Maibé, hafoin sorumutu ASEAN iha Kuala Lumpur, Malaysia, mosu fali orentasaun hosi Ministériu Interiór ba Imigrasaun hodi halo kapturasaun ba Teves iha loron-28 fulan-Maiu kalan.

Hosi pájina ofisiál Prezidénsia Konsellu Ministru no pájina ofisiál sira seluk, parte kompetente deklara katak kapturasaun ba Teves akontese tanba Teves hela iha Timor-Leste “la ho vistu válidu, sein autorizasaun legál hodi hela no nia pasaporte kansela ona hosi estadu orijen.”

Haree hosi prezensa Teves iha Timor-Leste, deklarasaun hosi pájina ofisiál sira-ne’e la loos! Teves tama mai iha Timor-Leste nu’udar fujitivu, no autoridade sira hotu hatene Teves nia estatutu nu’udar fujitivu! Signifika, nia laiha vistu válidu hosi estadu Timor-Leste no nia pasaporte kansela ona hosi estadu Filipina hahú kedas iha fulan-abril tinan-2023 to’o tinan-2025. Maibé, tanba sá mak autoridade sira foin nakdedar-an hodi kaptura nia iha loron-28 fulan-Maiu 2025? Se ita sériu atu implementa lei imigrasaun hasoru Teves, nu’usá mak la implementa iha inisiu (2023)?

Hosi ne’e, ita hatene katak rejime (ema sira ne’ebé ukun) halo hela eufemizmu (memperhalus kata) ba kazu ne’e hosi estradisaun ba deportasaun. Loloos ne’e, sira hakarak estradita, maibé tanba konstituisaun la fó dalan, desizaun Tribunál Rekursu oin seluk, sira halo fali eufemizmu hosi estradisaun ba deportasaun.

Ba Teves, bele ka lae estadu halo deportasaun?

Estadu bele halo deportasaun ba ema estranjeiru ne’ebé halo atividade ruma kontra lei ka fó ameasa ba seguransa interna estadu nian. Deportasaun nia natureza mak tenke hala’o hosi imigrasaun no la ho ditadu hosi parte eksternál ka estadu ruma.

Ne’e signifika, Filipina laiha problema ho Teves no la husu ba Timor-Leste atu deporta Teves, maibé imigrasaun Timor-Leste mak hetan sala hosi Teves no desidi rasik katak Teves viola lei ka fó ameasa ba seguransa nasionál Timor-Leste, tanba ne’e, tenke deporta.

Deportasaun Teves la hamosu konsekuénsia legál ba Teves iha Filipina. Signifika, hafoin deporta, Teves la tuir prosesu julgamentu iha Filipina. Haree hosi esplikasaun ne’e, hanesan imi hatene, hafoin deporta, Teves tenke hala’o julgamentu iha ne’ebá. Ne’e signifika ita la deporta, maibé estradita. Ya, estradita rasa deporta.

Tanba sá mak ita la onestu katak ne’e estradisaun?

Mungkin, rejime (ema sira ne’ebé ukun) hanoin katak públiku ne’e beik, tanba ne’e, ho deklarasaun ofisiál sira ne’ebé barbarak bele manipula públiku nia konxiénsia tuir sira-nia ajenda polítika. Ka ho deklarasaun sira-ne’e, rejime iha intensaun hakarak subar lakon ema sira ne’ebé kordena ho Teves lori mai Timor-Leste, simu Teves iha Aeroportu Nicolau Lobato no hela hamutuk ho Teves iha Timor-Leste?

Se ita hakarak harii estadu direitu ida-ne’ebé loloos hanesan deklarasaun hosi governante sira, nu’usá mak viola fali konstituisaun no iha tendénsia subar lakon ema sira ne’ebé lori nia mai, simu nia no hela hamtuk ho nia iha Timor-Leste? Nu’usá mak la haruka Teves fila bá Filipina tuir konstitusaun, konvensaun, lei no rejimentu legál seluk, maibé soke-sa’e soke-tun no halo fali deklarasaun infantil oioin.

Aat liutan mak rejime la onestu, maibé, ema barak mak por inosente fiar taka-matan. Ema sira-ne’e mai fali ho razaun katak lori Teves mai Timor-Leste, no líder balu simu, ne’e hanesan estratejia polítika nivel altu (husik de’it sira halo, ita lahatene, no lalika kestiona). Hanoin ida-ne’e cacat nalar (falásia lójika) no iha tendénsia atu taka lakon krime ne’ebé líder balu halo hamutuk ho Teves.

Ema sira-ne’e memang komik uito’an. Sira kondena Teves hanesan kriminozu ka terorista, maibé iha parte balu adora fali ema sira ne’ebé lori Teves mai, simu Teves no hamutuk ho Teves, ne’e kruel liu (sangat kejam).

Hakerek Na’in : Armindo Moniz Amaral