Dom Leandro : Papa Nia Laran Monu Ba Timor, Presiza Hadomi Povu Ne’e

SAP News TL Tasi-Tolu : Bispu Diocese Baukau Dom Leandro Maria Alves hateten falesimentu Papa Francisco lori tristeza boot ba sarani katóliku hotu iha mundu tanba lakon pessoa extraordináriu ida ne’ebe hadomi tebes povu Timor, ” Io Sono Rimasto Innamorato Do Timor Est / Ha’u nia laran monu ba Timor-Leste “.

Jesus mosu ba nia apostulu sira hodi dehan “hakmatek hela ho imi” hakmatek ne’ebé Jesus haraik ba apostulu sira ne’e laos atu tuur hakmatek de’it iha sira nia fatin, hakmatek ne’ebé Jesus hato’o ba nia apostulu sira liu hosi ninia mosu ba apostulu sira ne’e atu enkoraja nia apostulu sira hodi sai ba halo misaun, hakmatek iha misaun ou hakmatek ba misaun.

Jesus kuandu dehan hakmatek hela ho imi, Jesus mos hakarak dehan katak “ha’u hamutuk ho imi, ha’u lao hamutuk ho imi, ha’u hela iha imi nia leet no ha’u sei la husik imi mesak”, lian seluk ita bele dehan katak Jesus nia liafuan “hakmatek hela ho imi” ne’e atu dehan mos katak imi keta tauk, keta tauk atu sai hodi haklaken kona-ba lia foun diak, liafuan resureisaun ninian.

Jesus nia liafuan ne’e hamoris iha apostulu sira nia fuan, konfiansa hamoris fiar aan no haboot sira nia fiar. Fiar aan, konfiansa, fiar ne’ebé maka boot ne’e transforma apostulu sira nia aan hodi sai fatin enkontru entre Jesus no ema seluk.

Leitura perspetina misa segundu domingu ne’e hanorin ita atu konsiente aan katak hanesan sarani ita sai mos nu’udar espasu ka fatin do enkontru ho Jesus resusitadu. Evanjellu ohin ninian hatudu momos mai ita katak Jesus ida ne’ebé moris hias ne’e mak sai sentru umilidade kristaun nian, Jesus moris hias ne’e mak hari’i komunidade kristaun, iha Kristu mak sarani estrutura sira nia aan, liu hosi nia mak sarani sira hetan vida katak ho Kristu ne’e duni maka sarani sira brani atu haklaken, enfrenta problema no persegisaun sira.

Primeira leitura bolu atensaun ba sarani sira atu kontinua Jesus nia misaun salvadora no libertadora ne’e, misaun ida ne’e ita kontinua hodi hatudu liu hosi ita nia hahalok diak sarani sira nian, hahalok di’ak halo ema bele haree no koko Kristu resusitadu nia prezensa rasik.

Ohin ita rona iha primeira leitura dehan, hosi apostulu sira nia liman Nai Maromak halo milagre no buat foun oioin iha povu sira oin, ne’e duni Maromak halo buat kmanek ka milagre sira liu hosi ita ema. Ita ema nu’udar instrumentu ida ba Maromak atu realiza Maromak nia obra salvasaun, laos ita ema mak halo milagre maibe Maromak mak halo milagre.

Evanjellu ohin ninian halo ita hatene momos ona katak nu’udar sarani ita hetan misaun ida, Jesus dehan “nu’udar aman haruka ha’u mai, nune’e mos ha’u haruka imi ba”, Jesus haruka ita ba ho objetivu ida deit atu haklaken kona-ba misteriu Paskoa ninian. Misteriu ida ne’e mak misteriu domin nian, misteriu halibur ema hamutuk sai komunidade resuseitadu nian.

Segundu domingu tempu Paskoa nian, São João Paulo II hakarak atu segundu domingu Paskoa ida ne’e dedika ba Diviña Mizerikordia, Mizerikordia katak katak fuan ne’ebé nakloke ba ema nia mizeria, Maromak ida Mizerikordiozu no ita ne’ebé mak mizeravel.

Iha evanjellu ita rona, hosi Nai nia sorin kanek, kanek ne’ebé mak hosi nia ita hotu hetan fali isin di’ak, hosi sorin kanek ne’e Jesus konvida mos ita hanesan Tome atu hakbesik ba nia sorin kanek ne’e hodi hatama ita nia liman atu bele sente no koko misteriu bo’ot Maromak nia domin nian mai ita misteriu mizerikordiozu ninian.

Uluk primeira komunidade, ita bele dehan, sira previlejiu atu bele haree no kaer ita Nai Jesus Kristu, maibe mai ita sarani sira tuir fali mai ne’e husu ita atu fiar ba sira uluk nia sasin.

Jesus dehan ba Tome “o fiar, tan o haree, rahun di’ak ba sira ne’ebé fiar maske la haree ha’u”, Jesus husu ita atu fiar, fiar ba Jesus resusitadu katak halakon hosi ita sentimentu tauk ninian.

Uluk apostulu sira tauk Judeu sira hodi taka metin odamatan maibe Jesus hakat liu odamatan ida taka metin ne’e atu fó aten brani ba apostulu sira, Jesus hakat liu odamatan atu haruka apostulu sira sai hosi sira nia tauk ne’e atu sira labele tauk ba persegisaun, ameasa ka mate.

Jesus dehan keta tauk, Jesus haruka ita sai hosi ita nia tauk lalos Jesus enkoraza ita para oho malu maibe nia enkoraza ita atu hadomi malu no perdua malu, labele atu fila kotuk ba malu. Hahalok sira hanesan la tauk atu haklaken ka ko’alia lia loos, fiar metin, hakat sai hakbesik ba ema seluk no harii komunidade damen, domin, perdua malu, ksolok, alegria ka fraterna ou maun alin, ne’e mak hahalok komunidade resusitadu ninian, no ne’e duni maka hahalok sira ne’ebé ita haree duni iha Amu Papa Francisco “Ha’u nia fuan monu ba Timor-Leste”.

Ema barak mak hato’o sira nia kondolensia ba falesimentu Papa Francisco nian ne’e, ita triste, laran dodok no tanis. Ema idak-idak hahu hosi ita nia nai ulun nasaun ninian, ita nia nai ulun relijiaun sira no mos ita sarani sira idak-idak espresa ninia esperensia ne’ebé nia rasik hetan liu hosi haree iha televizaun, hasoru direita ka expresa doutrina ka hanorin sira ne’ebé mak Amu Papa ko’alia wainhira nia sei moris.

Espresaun hirak ne’e hatudu sira nia domin no mos hamoris fali memoria Papa Francisco nian. Hanesan igreja no timoroan ita hotu iha memoria ineskesivel ba Amu Papa, memória ne’e sei manas no buras hela iha ita idak-idak nia fuan.

Iha loron 11 fulan Setembru tinan 2024, iha fatin ida ne’e iha oras ne’ebé maka kuaze atu hanesan ita hotu hakonu fatin ida ne’e hanesan agora ne’e, ho vigariu Kristu nian hodi hasa’e sakrifisiu Eukaristiku ba Maromak, iha fatin ida ne’e duni maka ita hotu-hotu haksolok no haklalak hodi haksek Amu Papa Francisco bolu nia naran haklalak hodi hakilar “viva Amu Papa Francisco”.

Ohin ita hotu hamutuk fila-fali iha fatin ida ne’e hodi hasa’e sakrifisiu eukaristiku ne’ebé hanesan ba Maromak hodi agradese ba Maromak tanba Maromak halo ita bele exprementa Maromak nia prezensa liu hosi Amu Papa Francisco ne’ebé maka mai vizita ita nia rai doben Timor-Leste .

Papa Francisco nu’udar ema ida ne’ebé simples, moris kiak, koalia ho lian ne’ebé maka halo ema hotu komprende, ema ida ne’ebé haraik aan tebes, hakoak ema hotu, habelun ho ema hotu no habelun mos ho relijiaun hotu-hotu, hadomi natureza, oin midar, sempre hamnasa, domin nain ema santu ida.

Papa Francisco nia aan hahú sai Kristu liafuan ne’ebé maka dirije ba apostulu sira, hakmatek hela ho imi. Amu Papa Francisco nia simplesidade ne’e hatudu momos katak nia hakmatek ho Maromak, nia la tauk atu ko’alia tanba nia hakmatek ho Kristu.

Ema hotu haksolok no sente hakmatek bainhira haree no hasoru malu ho Amu Papa Francico, iha nia aan iha forsa ida ne’ebé mak atrai ita, dada ita no halo ema hasolok no hahi Nai Maromak, forsa atraiante ida ne’e mak Maromak, nia moris hamutuk ho Maromak, tanba ne’e mak nia liafuan no hahalok sira esprime Maromak nia aan rasik.

Ita timoroan agradese tanba ita mak nia destinu ikus ninia vizita no vizita ho viajen ida ne’ebé naruk tebes, ita timoroan sira mos haksolok tanba ita nia bibi atan ida ne’e sama ita nia rai doben hodi hasoru malu ho ita, hamnasa ho ita, la’o iha ita nia leet, koalia ho ita nia lian, husik liafuan furak osan mean oioin mai ita, haraik bensaun mai ita, hakoak ita no reza mai ita.

Ita haksolok tebtebes wainhira ita rona Amu Papa dehan (IO SONO RIMASTO INNAMORATO DO TIMOR EST) katak “Ha’u nia fuan monu ba Timor-Leste” liafuan ida ne’e uniku no espesial so ba deit timoroan sira, liafuan murak badak ida ne’e ita bele dehan nu’udar rezumu ba vizita Amu Papa ninian iha Timor-Leste, liafuan ida ne’e Amu Papa la temi iha rai sira seluk ne’ebé maka nia halao ninia viajen apostolika ninian, so deit ba Timor, liafuan ida ne’e hatudu momos katak Amu Papa la kolen halo mia vizita patoral mai Timot-Leste.

Hanesan timoroan wainhira ita rona liafuan ida ne’e ita hotu sente haksolok no ita nia haksolok ida ne’e aumenta liu tan, ita kontente tebes ho vizita Amu Papa ne’e maibe ita nia kontente ne’e makas liu tan bainhira ita hatene lolos katak Timor ne’e hela metin iha Amu Papa nia fuan, Timor ne’e rai mundu ninin ne’ebé sai sentru, sentru iha Amu Papa nia fuan.

Ne’e duni liafuan Amu Papa nian ida ne’e nu’udar espresaun ninia domin ne’ebé klean no loos mai ita timoroan sira hotu, Amu Papa nia liafuan ne’e mos nu’udar reafirmasaun ida ba timoroan sira nia fiar ba timoroan sira nia domin ba Amu Papa.

Amu Papa koko oinsa mak timoroan sira hadomi tebes Amu Papa no Amu Papa haree ho matan rasik katak ita rai katoliku no tolerante tebtebes, Amu Papa nu’udar illas bibi atan diak ne’ebé koñese didiak nia bibi oan sira, nia prezensa ne’e halibur timoroan sira hotu. Anima timoroan sira atu kaer metin iha ita nia fiar.

Loos duni, ita nia fiar mak halibur ita, fiar ne’e halibur ita hodi hamutuk hari’i paz, ne’e duni fiar ne’e presiza atu sai ita nia kultura duni. Amu Papa nia vizita ne’e nia husik hela liafuan diak mai ita nia bibi oan sira, liafuan osan mean sai nu’udar bukae ka rai bokur ba povu nia moris no ba kreda iha Timor.

Amu Papa espresa ninia esperensia ho timoroan sira hodi dehan, Timor nu’udar povu simples, ksolok nain, hamnasa door, nurak, fiar nain, rai mundu ninian ne’ebé sai sentru, Timor iha nia furak, iha rikusoin oioin maibe ida ne’ebé furak liu ka rikusion ne’ebé boot liu ona mak nia povu, buka atu kuidadu povu ne’e. Amu Papa husu ba kamada sosial hotu atu fó liman ba malu hodi haree no hadomi povu ne’e.

Amu Papa dehan kuidadu povu ne’e, katak buka atu dezenvolve rai ne’e no moris diak povu Timor-Leste ninian, Amu Papa nia liafuan hirak ne’e fanun ita atu hateke ba ita nia aan, ba ita nia rain katak ita iha duni rikusoin oioin, presiza tebes mak ita fo liman ba malu hodi lori Timor ba oin no metin iha ita nia fiar.

Ita hotu sente triste, triste tebes bainhira ita rona katak Amu Papa laiha ona, ita nia fuan triste, matan-ween monu no tanis wainhira hanoin fila fali memoria diak Amu Papa nian iha ita nia leet, aman espiritual ne’ebé liu iha ita nia leet hodi hamnasa, hiit liman haraik bensaun mai ita.

Ita sente lakon pesoa extraordinariu iha fiar no iha hari’i paz, maske nune’e hanesan sarani ita admira no fiar duni katak Maromak hatudu mai ita forsa no kbiit paskoa nian.

Ema santu sira fo sasin kona-ba Maromak iha mos sira nia loron mate ninian, Jesus resusitadu dehan keta tauk, keta tauk atu fo liman ba malu, perdua malu atu bele sai haklaken nain, sasin nain kona-ba fiar, lialoos, domin no paz ka dame atu ita timoroan sira bele moris iha paz hanesan Jesus nia liafuan “paz hela ho imi timoroan sira”.

Boa viajen ba Amu Papa, ami reza ba ita no husu atu ita harohan ba Maromak mai ami ne’ebé mak ita hadomi ne’e, atu timoroan sira bele hadomi malu nafatin no perdua malu, Amu Papa hanorin ita sai Santu katak buka atu hakbesik aan ba Maromak, hanorin mos ita atu hadomi malu katak buka atu hadomi hahu kedas hosi ita nia bebe oan sira ne’ebe mak atu moris to’o sira ne’ebe maka idade ona (ferik no katuas), Amu Papa mos husu ita atu perdua malu no haree malu didiak.

Dom Leandro Maria Alves
Bispu Diocese Baukau
Tasi-Tolu, 26 Abril 2025

Jornalista : Marciana Da Conceição