Polémika Sosa Viatura Ba Deputadu : Interesse Fiskalizasaun Ka Kanteenizmu ?

Imajem : Cesar Ferreira Amaral

SAP News – TV, Indonesia : Polémika Parlamentu Nasional sosa karreta ba deputadu 65, Estudante Programa Mestradu Filozofia, Fakuldade Filozofia-Universitas Gadjah Mada-UGM, 2025, Cesar Ferreira Amaral hakerek “Prado Ba Deputadu Sira: Interese Fiskalizasaun Ka Kanteenizmu ?”. Tuir mai lee artigu kompletu.

Iha loron hirak liubá, Timor-Leste (T-L) selebra hikas aniversáriu ba konsulta populár ba da-26. Loron ida-ne’ebé timoroan tomak (78.5%) deside Timor-Leste nia destinu hodi sai nasaun ida soberanu no independente, ne’ebé ohin-loron ita hotu goja. Rezultadu ida-ne’e hatudu katak timoroan sira lakoi tan ona terus no atan waiwa’in no mós refleta timoroan sira la hakruuk ba ajenda imperializmu, kolonializadór no invazór sira-nian.

Tinan-24 nu’udar nasaun soberanu (?), T-L dependénsia de’it ba fundu mina-rai, ne’ebé sai fonte úniku ba Orsamentu Jerál Estatu (OJE). Setór estratéjiku oioin frajil tebes; Turizmu, Agrikultura, Pekuária, Akikultura, Hortikultura, Mariña no seluk tan la dezenvolve. Tinan-tinan, ita gastu orsamentu sai ba rai-liur liuhosi importasaun sira, hosi nesesidade primária to tersiária importadu. Ranking ki’ak multidimensionál 48.3% (lee: Relatóriu UNDP).

Povu barak tebes sei moris iha kondisaun mizéria; sei susar atu hetan ai-han ne’ebé saudavel, hela-fatin ne’ebé dignu, bee-moos no saneamentu ne’ebé disponivel no asesivel, edukasaun ne’ebé kualidade, saúde ne’ebé kualidade no integradu, infra-estrutura ne’ebé disponivel to’o áreas remotas, empregu ne’ebé disponivel no seluk tan. Hirak-ne’e hotu durante ne’e povu sei halerik.

Iha área edukasaun, timoroan barak seidauk asesu ba edukasaun ida kualidade; disponivel, asesivel, aseitavel no apropriadu. Iha saúde hatudu ita sei haksadak hela; menus ai-moruk, profisionál saúde, ambulánsia, mal-nutrisaun, povu iha áreas remotas seidauk asesu ba saúde ne’ebé kualidade, etc. Setór agrikultura tinan-tinan ita só prodús ai-han oan ruma hodi atende de’it ba nesesidade uma-laran.

Lalika ko’alia soberania alimentár. Seguransa alimentár de’it mós ita seidauk atinji (indikadór ida maka, to’o oras ne’e ita-sei importa ai-han sira). Em summa, kuaze setór esensiál sira iha T-L sei dook hosi dezenvolvidu.

Iha situasaun ida povu enfrenta dezafiu no krize oioin, hela iha liña probreza, deputadu sira ne’ebé hamahan-an iha uma-lulik Parlamentu Nasionál ho laran-malirin no konxiente hanoin tan ona atu troka karreta. Razaun ida de’it, “fiskalizasaun” ba programa ezekutivu nian.

Tinan-tinan deputadu sira dehan fiskalizasaun, maibé rezultadu laiha. Kuaze territóriu nasionál ita nafatin enfrenta kondisaun hirak mensiona iha leten. Ita lahatene fiskaliza saida no oinsá rezultadu fiskalizasaun? Se imi (deputadu) halo fiskalizasaun, dalahira ona mak imi levanta problema povu nian? Pesoalmente la haree ita-boot sira (deputadu) diskuti problema povu nian ho sériu ho baze argumentativu, maibé infelizmente gasta de’it tempu ba tolok no trata malu ka defende de’it interese partidu nian.

La’ós de’it sosa karreta, maibé PN mós halo lei hodi benefisia ba sira-nia interese (lee: korrupsaun legál); lei pensaun mensál vitalísia, subsídiu no abonu, regalia oioin no lei predatór seluk. Lei hirak-ne’e prodús iha povu nia terus no susar nia leten.

Uma-fukun lulik Parlamentu Nasionál, la’ós ona nu’udar espasu ba diskuti asuntu komum (summum bonum); relasaun ho moris-di’ak povu nian, maibé sai de’it espasu ba grupu ki’ik-oan ida diskuti sira-nia interese.

Reprezentante povu nakfilak sai reprezentante pesoál, família no elite partidu polítiku. Hanoin fali katak, ho situasaun ida-ne’e halo ita refleta hikas ukun ne’ebé daudaun ne’e Timor-Leste opta. Reprezentante povu ne’ebé ita eleje ba tuur iha PN mai hosi desizaun líder Partidu polítiku sira-nian. Depende sé mak prezidente partidu fihir (lee: close legislative system).

“Faktu polítiku sira close legislative system ne’e parte ki’ik-oan ida hosi sistema polítika sabraut seluk ne’ebé tendénsia korruptu. Sei iha tan prátika polítika nasionál ne’ebé taka metin odamatan partisipasaun ba públiku mak hanesan deside desizaun públiku ho lian-portugéz, lian ne’ebé povu maioria la komprende”. (lee: Podér ne’e Korruptu, Labele Adora!).

Tanba ne’e, sira sei deside de’it tuir orientasaun líder boot Partidu nian. Lalika hateke dook, atu komprova ida-ne’e rona no lee de’it deklarasaun líder boot Partidu Polítiku sira iha fulan hirak ikus, hosi opozisaun to’o governu hotu-hotu konkorda atu sosa karreta, até ke to’o Prezidente Repúblika mós aseita.

Tanba sá osan hirak ne’e la aloka ba setór hirak ne’ebé sei frajil? Ka ita hanoin atu lori Timor-Leste sai estadu falladu? Xamada hosi Banku Mundiál katak, T-L nia fundu mina-rai sei hotu iha tinan hirak mai tan (2030 ka 2035?). Deklarasaun ida-ne’e fundamenta mós hosi Primeiru Ministru Governu da-9.

Ida-ne’e hatudu no fó hanoin ba ita atu tenke hanoin ona oinsá salva ita-nia ekonomia, dezenvolve ona setór estratéjiku no esensiál sira. Hahú hanoin ona oinsá hadi’ak ita-nia sistema ekonomia no polítika (maski tarde). La’ós tinan-tinan mak Prado.

Loos duni, saida mak Prof. Armada Rianto dehan; “Politik memiliki dimensi violatif. Artinya politik rentan kekerasan, manipulasi, intrik-intrik, strategi kotor, ketidakadilan sistematis, kerancuan dan kekacauan”. Ita haree, hirak-ne’e mak durante akontese iha ita-nia rain, ne’ebé elite polítiku sira hatudu. No Polítiku sira, inklui sosiedade balun konsidera hirak-ne’e nu’udar atividade polítika.

Manipulativu, injustisa sistemátiku, violasaun, hirak-ne’e mak durante ne’e deputadu sira hatudu iha PN. Bele observa hosi oinsá sira trata no hatuun malu, baku-malu, diskrimina malu tanba rasa, sobu-meza PN, hariku-an liuhosi halo lei predatór sira no seluk tan.

PN lakon esénsia nu’udar uma povu nian.

Saida mak ita bele halo, mak halo kontrolu másimu ba podér hirak-ne’ebé tendénsia ba korruptu, atu labele kontinua no tenke para. Apresia ba universidade hirak ne’ebé foti ona posizaun ba kontra sosa karreta ba deputadu sira.

Universidade iha pilár akadémika boot no iha responsabilidade morál atu halo kontrolu sosiál, ne’e mak fuan universidade nian. No Universidade nu’udar fuan sosiedade nian. Sosiedade iha esperansa ba universidade hodi sai nafatin espasu ba lian-laek sira; vox populi vox dei”! Igreja mós tenke hola papel estra-ornádinariu hodi halo kontrolu ba desizaun públiku sira, hanesan saida mak Habermas dehan, ne’ebé sita hosi Magnis-Suseno: “agama-agama harus berpartisipasi dalam diskursus publik tentang ke mana kita mau bergerak”.

Ita iha konfiansa ba Uma-kreda atu sai nafatin espasu ba hatutan lian-laek sira-nian, no nu’udar mahon esperansa povu nian.

Esforsu koletivu mak tenke lori fila esénsia PN ba nia baze ontolójika, nu’udar fatin ba hanoin, diskuti no deside respublica ba interese summum bonum. Inklui hatuur fali esénsia polítika ba nia sentidu orijináriu, nu’udar esforsu ida hodi lori sosiedade ba atinji moris-di’ak.

Indonesia, 03 Setembro 2025

TimorLeste ParlamentuNasional SosaKarretaBaDeputadu ArtiguKrítiku

TAGS
Share This