Polémika Viqueque ! Família Vítima Konsidera Deklarasaun Komisáriu Jeral PNTL Falsu

Imajem : Komunikadu imprensa hosi família LG iha Jardim 5 Maio, Dili, 12/02/2025
SAPNewsTL, Díli : Família LG realiza komunikadu imprensa hodi kondena atuasaun hosi Membru Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) munisípiu Viqueque na’in haat ne’ebé atua inisial LG ho kondisaun moras mental iha Viqueque tanba konsidera krime no Komisáriu PNTL halo deklarasaun falsu.
Relasiona ho video ne’ebé virál iha média sosiál kona-ba aktu krimi ne’ebé membru PNTL Munisipiu Viqueque nain-4 halo agresaun fiziku hasoru sidadaun iha loron Kinta-feira, 06 fulan fevereiru tinan 2025.
Familia vitima Sabino Hornai hateten Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste hakerek ona iha artigu 29°. kona-ba “Direitu ba Moris”, ne’ebé iha aliña-1 (Labele viola ema ida nia vida), aliña-2 (Estadu rekoñe no garante direitu ba vida), no aliña-3 (Iha Repúblika Demokrátíka Timor-Leste laiha kastigu nu’udar mate-kotu).
“Husi artigu ida-ne’e ami familia vitima kumpriende katak ema hotu iha direitu ba moris tanba ne’e atuasaun Policia Nasionál Timor-Leste husi Munisipiu Viqueque ema nain-4 ne’ebé halo asaun hasoru sidadaun LG ne’e kontra prinsipiu direitus umanus no ita lakohi ida-ne’e akontese iha estadu de direito demokrátiku”. Tenik porta vos Sabino Hornai iha Jardim 5 Maio, Díli, 12/02/2025
Iha artigu seluk husi Konstituisaun RDTL artigu 31. kona-ba “Hala’o Lei Krimi Nian”, liliu iha aliña-3 katak “labele fó uluk pena eh medida seguransa nian ba ema ida iha momentu nia halo krimi, wainhira hahalok ne’e ladauk hakerek iha lei.
“Ami familia vitima kumpriende katak wainhira sidadaun ida komete krimi PNTL mak hanesan seguransa nasionál ba nasaun no fovo labele fó uluk pena no medida ba sidaduan neʼebé mak halo krimi wainhira hahalok ne’e seidauk hakerek iha lei tanba ne’e atuasaun Policia Nasionál Timor-Leste husi Munisipiu Viqueque ema nain-4 no liu ne’e, ami familia vitima konsidera katak atuasaun ne’e la’ós profesionál maibé ne’e hahalok Kriminizu ou preman nian, karik vitima halo sala ka’er nia hodi prosesu tuir lei, polisia labele aplika lei maibé kontra fali lei ne’e”.
Iha Decreto-Lei N.º: 43/2011 kona-ba Rejime Uza Forsa. Atuasaun husi PNTL Munisipiu Viqueque ba kazu baku vitima ne’e tuir loloos atu atua ema ruma, tenki la’o tuir ho lei tanba lei ne’e dehan ona ho nia sirkutánsia ou situasaun saida mak bele uza forsa hanesan; uza gas airmata, stick ou kastete, pistola to’o kilat boot maibé atuasaun Policia nain-4 no liu ne’e hobur no baku lisuk ema-1, neʼebé la fó ameasa no la halo situasaun perigoju hasoru sira
“Se dehan ema ne’e atu hala’i ou hasoru Policia ne’e mós Policia iha mekanismu própriu la’ós sira tenki tuku no tebe, ne’e ami familia konsidera laloos no aktu ne’e aktu krimi bandalismu nian”.
Sabino hatutan, familia husi vitima hakarak hato’o mós katak vitima Lourenço Gusmão hanesan alin dahitu husi Saudozu Gerileiru Eugenio Gomes ho kódigu “LORIKU”ne’ebé mate iha batalla no to’o ohin loron nia restus mortais laiha no seidauk rekolla.
“Tanba ne’e ami familia vitima rejeita katak iha ema balun ne’ebé halo komentariu ba vidio akontesimentu neʼebé virál iha media sosiál katak vitima ne’e milisia nia oan, nia jerasaun no lakohi ukun aan ne’e la loos”.
“Ami familia vitima la konkorda kona-ba klarifikasaun kronolojia kazu ba públiku husi Sr. Komisariu Jerál Polícia, Henrique da Costa ne’ebé hatete katak vitima nia familia sira husu ona deskulpa ba PNTL Munisipiu Viqueque ne’e ami konsidera informasaun ne’e la loos”.
“Familia vitima ba hasoru Sr. Komandante PNTL Munisipiu viqueque tanba ho razaun katak vitima moras mentál tanba ne’e ami familia husu para sai lalais hodi halo tratamentu no labele akontense buat ida ba nia aan no razaun seluk mak sela neʼebé vitima detein ba ne’e la higene”.
Familia vitima la konkorda no rejeita mós klarifikasaun husi Sr. Komisariu Jeral Policia, Henrique da Costa ne’ebé hatete katak iha akontesimentu ne’e vitima lori arma branka hanesan tudik ne’ebė konsidera kontra kódigu penál no Dekretu-Lei Númeru: 5/2017 maibé realidade husi akontesimentu ne’e familia hakarak relata loloos katak vitima la lori arma branka maibé iha motor kotuk ne’e mak vitima kesi pasta kik oan ida ne’ebé iha laran xave no vitima ba neʼebé de’it sempre lori tanba nia ema tékniku tratornista.
“Ita tenki koalia onestu ba malu no jura ba rai ida-ne’e, rai ne’e lulik ita sosa ho ruin no ran tanba ne’e ita koali’a buat ne’ebé loos no labele habosok no inventa”. Nia husu
Durante konferensia imprensa família vitima deklara loloos kronolojia akontesimentu vitima nian ba públiku, institusaun governu no sosiedade sivil katak :
- Vitima naran Lourenço Gusmão sai husi uma (fatin orijen) iha loron, 06 fulan fevereiru tinan 2025 husi Postu Administrativu Uatolari, Suco Matahoi no Aldeia Uaniuma mais ou menus (+/-) tuku 10.00 oras TL ho objetivu atu ba tula fila nia oan sira ne’ebé eskola iha Eskola Belia Nú. 07, Suco Matahoi, Postu Administrativu Uatolari maibé ho kauza moras mental ou Ema ho Defisiénsia neʼebé vitima la konsege tula fila nia oan sira no ikus mai vitima derepenti mosu fila fali iha Munisipiu Viqueque sem koñesementu husi familia sira.
- Tuir kalkulasun familia husi Uatolari katak vitima sai husi uma mais ou menus (±) tuku 10.00 oras TL no vitima to’o iha Munisipiu Viqueque ho kalkulasaun oras 12.30 oras TL ho durasaun viajen Uatolari – Viqueque oras rua (2) ho balun.
- Kazu ne’e akontese ba vitima tuir konfirmasaun husi familia Vitima ba komandante Policia Munisipiu Viqueque Señor António Rego Fernandes haktuir katak vitima mosu iha área base campu edifísiu Policia Munisipiu Viqueque tuku 01.00 oras TL ho liafuan ameasadu dehan: 1. Koko atu Sunu kareta no Motor iha área edifisiu Policia Munisipiu Viqueque no 2. Koko atu Sunu Kazerna Policia. Maibė tuir informasaun husi komadante Policia ne’e katak hetan hase no hakilar husi feto Policia ida, hafoin vitima hakfodak no halai.
- Policia sira duni tuir ho kareta tránzitu no toman iha área Buanurak (Natar Futudo mais ou menus kilo-1 liu) iha Postu Administrativu Ossu hetan kaptura no halo violénsia ba Vitima tuir Video ne’ebé virál ona iha Media Sosiál, no ikus mai Policia detein kedas vitima iha sela Polisia Esquadra Viqueque Villa durante kalan ida hafoin hetan livre iha loron, 07 fulan fevereiru tinan 2025 tuku 09.00 oras TL no familia lori ba hospital Viqueque hodi halo tratamentu saúde ba vitima.
Nune’e, família LG husu no rekomenda ba Orgaun Soberano tomak, instituisaun governu no sosiedade sivil mak hanesan:
- Ami Husu Prokudador Direitu Humanus no Justisa (PDHJ) hodi bele halo investigasaun ba kazu membru Policia nain-4 no Liu ne’ebé halo agresaun fisiku ba sidadaun naran Lourenço Gumão ne’ebé ema hotu hare’e atuasaun ne’e la tuir ona CRDTL iha artigu 29 no alina 1, 2 no 3.
- Ami familia vitima husu ba sosiedade sivil hodi bele preokupa no hakilar ba hahalok brutalismu husi membru PNTL hasoru nia sidadaun neʼebé la tuir ona lei no ordem.
- Ami Husu ba Prezidente Repúblika, Primeiru Ministru, Parlamentu Nasionál husi Komisaun B no Ministériu Interior atu bolu atensaun ba Komandante Jerál, Investiga no Prosesa sira ne’ebé ho nosaun defende kriminozu duke defende reputasaun Instituisaun Estadu.
Tanba autu defeza ne’ebé Komandante Munisipiu Viqueque halo, mai tan deklarasaun ne’ebé Komandante PNTL, Komisáriu Jerál halo liga ba kazu Viqueque nakonu ho deklarasaun FALSU, sem faktus no nota momos Bosok Públiku hodi depende membru kriminozu sira. Deklasaun Sira hanesan ne’e hamonu Kredibilidade, Integridade no Reputasaun Instituisaun PNTL agora no iha futuru mai.
- Ami Familia husu ba Instituisaun Judisiáriu, Independente no Orgzanizasaun naun Govermentais sira hothotu hodi ativa akompaña kazu ida-ne’e até fim hetan jusitisa, tanba nota momos no loloos katak deklasaun komandu Jerál fila lia ho faktus Falsu no HOAX hodi Vitima sai fali suspeitu no suspeitu sai fali vitima.
- Ho Kondisaun vitima neʼebé agora daudaun saúde ho kondisaun isin komesa tun no grave tanba kauza husi torturasaun dia, 6 Fevereiru, ami husu ba Ministériu Interior, PDHJ, Parlamentu Nasionál no Sosiedade sivil tomak, hodi halo protesaun ba Vitima no lori Autor ne’ebé involve iha kazu ida-ne’e lori to’o iha Ministériu Públiku hodi tuir prosesu disiplinar PNTL ba kualker prestasaun.
“Ami familia konsidera autor sira la merese sai Kuadrus PNTL ne’ebé di’ak iha insituisaun no konsidera hanesan kriminozu sira neʼebé hafoer instituisaun. PNTL tenke aplika medidas disiplinar tuir regras interna tuir aktu neʼebé sira halo ona.
- Ami fila denunsia katak la iha nesesidade atu halo mediasaun kualker forma maibé ne’e Justisa ba povu tomak no atu evita labele repete tan ba povo se de’ït, satan Ema ho Difisiensia ne’ebé K-RDTL asegura direitu no tratamentu espesiál ba sira. Tanba ne’e kazu ida-ne’e ami familia sei lori ba to’o iha prosesu Justisa perante Lei.

Imajem : PDHJ Virgilio da Silva Gusterres Lamukan iha knar fatin Kaikoli, 11/02/2025
Provedoria Direitus Umanos e Justica (PDHJ) Virgilho Guterres lamenta no konsidera halo atuasaun hasoru ema moras ne’e krime tamba la nesesariu no proporsional.
“Bainhira video ne’e viral iha media sosial, ha’u rasik partilha no espresa ha’u nia opiniaun ba komisariu geral, liu husi komunikasaun informal no ha’u lamenta ho aktusaun ne’ebe mak Polisia Nasional munisipiu Viqueque halo tanba ita hotu hatene katak kualkuer intervensaun autoridade seguransa nia tenke respeitu nesesariu no proposional”. Dehan Provedoria Direitus Humanos e Justisa (PDHJ) Virgilho Guterres ba jornalista SAPNews TL iha nia knaar fatin, Tersa-feira( 11/02/2025).
Provedoria haktuir polisia sira sempre halo simulasaun oinsa atu dezarma ema ne’ebe mak ameansa, no pratika sira ne’ebe mak hatudu iha simulasaun ne’e la hatudu iha video, nune’e aksaun ne’e konsidera krueldade
“Sira deklara katak ema ho moras mental ne’e mai ameasa, katak intervensaun ne’e nesesariu maibe tuir video ne’e la proposional tanba membru polisia nain ha’at hobur sidadaun refere no baku ne’e signifika katak laos aktuasaun maibe krueldade”.
PDHJ afirma justifikasaun ne’ebe mak komandante dehan relasaun ho aktusaun refere ne’e, nia hateten kualker justifikasaun tenke ho objetivu atu dignifika instituisaun, nune’e polisia ne’e aparelho instituisaun nian tanba ne’e mak bainhira halo justifika ba públiku tenke ho los la’os justifika ida ne’ebé hatun ou halo foer polisia nia naran.
Nia husu ba komadu polisia atu hola medida ba membru polisa nain ha’at ne’ebe mak halo aksaun fisiku hasoru ho ema moras mental.
“PDHJ kondena intervensaun kruel ne’ebe mak elementu polisia hatudu, tanba ne’e mak ami nia delegasaun iha territorial buka hela situasaun ne’e, nune’e ha’u hakarak husu ba komandu atu foti medida rigorosu tamba aktusaun ne’e la proposional no ikus mai ita hatene katak ema ne’e defisiente mental”. Nia kondena
Tuir pontu de vista husi PDHJ ba justifikasaun ne’ebe mak komandu polisia Viqueque hato’o ne’e la dignifika entidade PNTL maibe hatun tamba la proposional, tan ne’e halo investigasaun ba aktusaun polisia nain ha’at nian.
“Kualker intervensaun polisia nian tenke hanoin katak polisia ne’e aparelho estadu nian ne’ebe mak iha atu defende sidadaun sira, iha artigu 147⁰ konstituisaun RDTL hateten kualker prevensaun ba krime tenke respeita direitu humanus. Provedor direitos humanos kontinua husu ba komandu polisa atu halo inversigasaun liu-liu ba intervensaun ne’ebe mak ami konsidera la proposional tamba ofisial nain ha’at baku ema ne’ebe mak moras mental”.nia husu
Asaun fisiku ne’ebe membru PNTL nain ha’at halo hasoru ema ho moras mental PDHJ sente triste tamba intervensaun polisia kona-ba aktusaun refere ne’e konsidera polisa laos ona atu asegura sidadaun nia direitu maibe polisa sai ameansa sidadaun.

Imagem : Komandante PNTL Viqueque António Rego Fernandes
Antes ne’e, Komandante PNTL Munisípiu Viqueque António Rego Fernandes deklara la baku LG maibe halo atuasaun tanba LG tenta atu sunu motor no karreta iha Komandu PNTL Viqueque.
“Orseik haleu oras 13 liu, ita nia sidadaun inisial LG ho motor Megapro marka S-8470, nia haleu aredores Komandu PNTL lori iskeiru ida ho intensaun atu sunu karreta no motor ne’ebé iha paragem edifísiu PNTL nian maibé membru PNTL hakilar no duni LG ho karreta patrolla to’o asegura iha area Buanurak”.Tenik Komandante PNTL Munisípiu Viqueque António Rego Fernandes ba SAPNews iha Viqueque, 07/02/2025
Hafoin duni tuir LG ne’ebé halai ho motor, wainhira membru PNTL halo atuasaun, LG tenta halo asaun hasoru polísia iha fatin akontesimentu, nune’e membru polísia halo atuasaun no lori ba detensaun.
“Ha’u hatene kona ba aktu krime, ha’u la hatene kona-ba kondisaun moras mental, suspeitu momentu ne’ebá mai ho kondisaun diak no motor mai hodi hakilar katak ‘diak liu motor no karreta sira ne’e, ha’u sunu hotu’, LG la deklara katak nia moras mental, wainhira polísia kaer, suspeitu nafatin uza liman hodi hasoru polísia, entaun polísia uza ninia forsa ne’e, halo atuasaun hodi asegura nia no lori ba detensaun”.
Kona-ba polísia kaer rambo-rambo hodi baku inisial LG, Komandante PNTL Viqueque ne’e hatan katak “Rambo-rambo ne’e iha karreta leten, depois ne’e hanesan plástiku ida, baku lisuk dala-ida deit, oras ne’e nia kondisaun diak hela, laiha kanek, ohin dia 7 dader, ita submete ona ba Ministériu Públiku hodi kontinua ba prosesu tuir mai”.Nia informa

Imagem : Membru PNTL halo atuasaun ba LG iha Area Buanurak, Viqueque, 06/02/2025.
Iha sosin seluk, SAPNews hala’o entrevista ho vítima nia maun Afonso Menezes Gomes haktuir vítima inisial LG moris ho kondisaun moras mental, nia servisu nu’udar tékniku agrikultura Munisipiu Viqueque iha Postu Administrativa Viqueque Villa.
“Ha’u nia alin ninia naran isinial LG, nia tékniku agrikultura Munisipiu Viqueque, nia kondisaun moras mental, maibe desde uluk nia hadomi no respeitu ema hotu”. Afonso Menezes Gomes informa ba SAPNews liu hosi via telefónika, Viqueque, 07/02/2025
Família LG ne’e dehan, wainhira ema ida halo sala ka krime ruma lolos lori ba tribunal hodi kondena krime ne’ebe nia komete maibe la’os baku hanesan ne’e.
“Nia oras ne’e sei iha sela PNTL Viqueque, ami família triste tanba baku nia iha estrada ninin, karik nia sala ona bele lori ba tribunal hodi kondena nia, ami hein katak justiça sei iha ba ami nia alin”. Nia sublinha
Jornalista : Marciana da Conceição