𝗠𝗗𝗜 𝗞𝗼𝗻𝘀𝗶𝗱𝗲𝗿𝗮 𝗢𝗝𝗘 𝟮𝟬𝟮𝟲 𝗦𝗲𝗶 𝗛𝗮𝗺𝗼𝘀𝘂 𝗥𝗶𝘀𝗸𝘂 𝗙𝗶𝘀𝗸𝗮𝗹 & Ekonómiku

Imagen: MDI halo Konferénsia Imprensa iha, Sentru Média Haburas Farol, Kinta-feira, 06/11/2025

SAP NewsTL, Díli : Bazeia ba analiza Mata Dalan Institute (Sigla MDI) kona-ba submisaun analítiku ba Parlamentu Nasionál (PN), ligadu ho Proposta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) tinan fiskal 2026 define katak, alokasaun ba
investimentu setor produtivu ki’ik, sei hamosu risku fiskal no ekonomiku ba Timor-Leste iha tempu naruk, tanba dependénsia maka’as ba fundu petroliferu.

𝐆𝐮𝐢𝐥𝐡𝐞𝐫𝐦𝐢𝐧𝐨 𝐑𝐚𝐦𝐨𝐬 & 𝐌𝐚𝐫𝐜𝐞𝐥𝐚 𝐌𝐞𝐫𝐲 – Mídia Sapnews

Tuir Kordenador Programa MDI, Noel Gaspar Tilman hateten, MDI nia avaliasaun
independente afirma katak, orsamentu tinan fiskal 2026 hatudu progresu iha transparénsia no konsultasaun, maibé nafatin sentralizadu tebes, dezekilibradu iha setór sira, no limitadu iha apoiu dezenvolvimentu inkluzivu, reziliente ba klima, no orientadu iha nivel lokál.

“Ami nia avaliasaun kona-ba alokasaun orsamentu konsolidada iha proposta orsamentu ba tinan fiskál 2026 hamutuk dolar amerikanu biliaun 2,291, ho dolar amerikanu biliaun 1,85 aloka ba administrasaun sentrál. Maski iha retórika nasionál haktuir kona-ba kompromisiu Governu da-lX nian hodi apoiu ba ekonomia rurál, maibé setor produtivu hanesan agrikultura hetan de’it millaun US$20.2” Dehan Kordenador MDI, Noel Gaspar, liu husi Konferénsia Imprensa iha, Sentru Média Haburas Farol, Kinta-feira, 06/11/2025

Nia fundamenta, alokasaun refere menus hosi 1% hosi despeza total mezmu que setór ne’e sustenta besik 67% hosi populasaun Timor-Leste. Kompara ho alokasaun orsamentu ho montante US$223 milloens ba infraestrutura hanesan estrada no ponte sira, no setór petróleu no minerál simu US$194 milloens, hatudu énfaze kontinua ba investimentu ho eskala boot ho kapitál intensivu envezde dezenvolvimentu ne’ebé sentradu iha ema, produtivu, no sustentável.

“Tuir analiza husi MDI haree katak, parte ida ne’e sai kestaun ba ekonomia lokal Timor-Leste tanba sei lori impaktu ba kresimentu ekonomiku, entaun ligadu ho kestaun ne’e, ohin ami husi MDI ofisialmente aprezenta submisaun analítiku ba Parlamentu Nasionál kona-ba Orsamentu Jeral Estadu tinan 2026”.

Gaspar salienta, kestaun dezekilibriu ida-ne’e subliña dezafiu estruturál ida, Timor-Leste nia estabilidade fiskál no kreximentu ekonómiku depende maka’as nafatin ba levantamentu sira hosi Fundu Petrolíferu ne’ebé finansia maizumenus 75% hosi despeza totál. Entaun MDI nia análiza identifika kestaun krítiku oioin iha proposta OJE 2026 nian:

1.Desentralizasaun limitadu no empoderamentu fiskál lokál, alokasaun OJE
2026 fó porsaun USD miliaun 57 ba desentralizasaun maibé la espesifika ho
klaru finansiamentu hira mak sei apoia diretamente inisiativa nivel munisípiu ka
komunidade nian.

“Ita haree katak, laiha Fundu Dezenvolvimentu Munisipál (FDM) ka mekanizmu transferénsia ne’ebé destinadu atu asegura finansiamentu ne’ebé previzível, transparente, no ekuitativu ba kada munisípiu. Governu lokál sira kontinua depende maka’as ba programa sentrál bazeia ba projetu sira hanesan PNDS, DIM, no MOP, ne’ebé limita sira-nia kapasidade atu planeia, ezekuta, no monitoriza prioridade lokál sira ho independente.

2. Dezenvolvimentu rurál fragmentadu no koordenasaun fraku, programa dezenvolvimentu rurál fragmentadu nafatin entre liña ministériu sira, inklui agrikultura, Infraestrutura, Ambiente, no Administrasaun Estatal seidauk iha enkuadramentu dezenvolvimentu rurál integradu.

Kordenador Programa MDI hatutan, kestaun hirak ne’e, hamosu duplikasaun ka “overlapping” ba esforsu sira no utilizasaun rekursu ne’ebé la efisiente, tanba fragmentasaun ida-ne’e konsistente no reflete ho deskobrimentu sira hosi Banku Mundiál nia Relatoriu 2023 no ADB nia estratéjia parseria nasaun nian (2023–2027).

Enkuantu hatán ba dezafiu sira-ne’e, MDI nia submisaun trasa rekomendasaun xave lima ba Parlamentu Nasionál mak hanesan:

1. Hari’i Fundu Dezenvolvimentu Munisipál (FDM), kria mekanizmu dedikadu ida iha Ministériu Administrasaun Estatál (MAE) nia okos hodi garante transferénsia fiskál sira ne’ebé direitu no previzível ba munisípiu no suku sira, tanba sumbmisaun ida ne’e sei hasa’e autonomia lokál, transparénsia, no resposta ba nesesidade rurál sira.

2. Integra Dezenvolvimentu Rurál no Jestaun Utilizasaun Rai: Forma Komité Inter-Ministeriál ida kona-ba dezenvolvimentu rurál integradu iha Gabinete Primeiru-Ministru nia okos, hodi liga programa sira iha Ministériu Agrikultura, Infraestrutura, Ambiente, no Administrasaun Estatál. Sistema jestaun rai ne’ebé desentralizadu, hetan apoiu husi mapamentu dijitál no dadus klimátiku, tenke orienta planeamentu rurál no proteje rai ne’ebé produtivu.

3. Investe iha Setór Produtivu Naun-Petrolíferu sira: Realoka porsaun bo’ot liu hosi investimentu públiku ba agrikultura, turizmu, indústria kriativu sira, no manufatura ki’ik sira hodi diversifika fonte rendimentu sira no hametin reziliénsia ekonómika doméstika.

4. Hakbiit Empreendedorizmu no Inovasaun Juventude: Estabelese Fundu Nasionál Empreendedorizmu Juventude ho subsídiu sira ne’ebé alvu, asesu ba kréditu, no mentorizasaun ba start-up sira liuliu iha área rurál sira. Suporta inovasaun juventude iha agri-negósiu, ekonomia dijitál, no empreza verde sira liuhosi kolaborasaun ho BNCTL, SEPFOPE, no parseiru setór privadu sira.

5. Hametin Governasaun Risku Klima no Dezastre: Kria enkuadramentu nasionál ba finansa klimátika ho matadalan ne’ebé klaru, mekanizmu akompañamentu ne’ebé transparente, no implementasaun lokál liuhosi fundu reziliénsia klimátika munisipál. Integra DRR iha planeamentu infraestrutura no agrikultura hodi hamenus vulnerabilidade no proteje meius subsisténsia.

Entretantu, MDI reafirma katak, dalan ba progresu nasionál sustentavel tenki harii iha governasaun inkluzivu no dezenvolvimentu ne’ebe sentradu iha ema, nune’e MDI husu ba Parlamentu Nasionál, Governu, Sosiedade sivíl, no setór privadu sira atu servisu hamutuk hodi trasforma vizaun Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão nian.

TAGS
Share This