๐๐๐๐๐ฑ๐ฎ๐ป๐๐ฒ ๐จ๐ก๐๐ง๐๐ ๐๐ฒ๐ธ๐น๐ฎ๐ฟ๐ฎ ๐๐ฎ๐น๐ผ ๐๐๐ฎ๐๐ป, ๐ฃ๐ฟ๐ผ๐ป๐๐ ๐ฆ๐ถ๐บ๐ ๐๐ผ๐ป๐๐ฒ๐ธ๐๐ฒ๐ป๐๐ถ๐ฎ

Imajem : Estudante UNITAL hala’o konferรฉnsia impressa kontra desizaun Parlamentu Nasional kona ba sosa karreta ba Deputadu sira iha Kampus UNITAL Bekora, 01/09/2025
SAP News TL, Dรญli : Estudante Universidade Oriental Timor Lorosa’e (UNITAL) kontra desizaun Parlamentu Nasional sosa viatura foun no deklara halo asaun iha tempu besik.
Marino Pailofo – Mรญdia Sapnews
Timor-Leste estadu direitu demokratiku neโebe harii husi vontade povu nia hakrak rasik no tenki respeita ba dignidade ema moris ida-idak nian neโebe hatur ona iha konstitsaun RDTL artigo(1).
Parlamentu nasional nuโudar orgaun soberanu iha estadu RDTL, iha neโebe deputadu sira hola knaโar nuโudar representante povu iha uma fukum parlamento nasional, tuir konstituisaun RDTL artigo 92 hodi hola papel hanesan kria lei, halo fiskalizasaun ba programa neโebe governu ezekuta, no desidi ka foti desizaun polรญtika neโebe adekuadu no justu atu garantia bem-estar do povu iha rai-doben ida neโe.
Relasiona ho desizaun politika liu husi konsellu administrasaun neโebe preve no aprova nonok orsamnetu privativu iha tinan 2024, nuneโe iha tinan ida neโe ezekuta hodi sosa viatura foun ka kareta prado hamutuk unidade 65 ba deputadu sira iha parlamentu nasional, ho razaun tamba kareta hirak neโebe uza durante neโe, uza at no bosan hotu ona. Nuneโe duni prezisa sosa foun, tamba kustu manutensaun neโebe boโot liu.
Porta voz Cedelizio Kouchay Virdes Moniz deklara iha tempu besik sei halo asaun tanba desizaun sosa karreta foun la justu, enkuantu problema saรบde kontinua hakdasak, edukasaun hakneak rabat rai, problema professor ladauk rezolve, agrikultura no ekonomia la la’o.
“Ema ida presiza rezolve ninia kabun, saรบde no kakutak, oras ne’e ita sei hasoruq problema hirak ne’e liliu problema edukasaun,saรบde, agrikultura, ekonomia no estrada no seluk tan, sosa karreta ba deputadu ne’e ami la aseita total tanba desenvolvimentu sei hakdasak no hakneak rabat rai, iha tempu badak ami sei halo asaun wainhira la hapara sosa karreta “. Dehan Porta voz Cedelizio Kouchay Virdes Moniz iha Kampus UNITAL Bekora, 01/09/2025
Porta-Voz Jaime Da Cruz Castelhano lamenta sosa karreta ba deputadu sira tanba konsidera deputadu sira hetan ona regalia barak no karreta ne’ebe sosa antes ne’e sei iha hela.
Relasiona ho desizaun politika parlamentu nasional nian neโebe preve orsamentu $ 4.2 atu sosa viatura foun ka kareta prado hamutuk unidade 65 ba deputadu iha parlamentu nasional ho razaun katak ; kareta hirak neโebe uza durante neโe, uza at no bosan hotu ona. Nuneโe duni prezisa sosa foun, tamba kustu manutensaun neโebe boโot liu.
“Ami estudante UNITAL lamenta tebes no diskorda total, politika parlamento nasional nian neโebe atu sosa kareta lusu ou prado ba deputadu 65. Tamba ita haree no observa politika sosa kareta prado ba deputadu sira laos foin primeira vez maibe sai hanesan ona kustume ou kultura ba sira hahu husi primeiro legislatura toโo sexta legislatura”.
“Laos sosa deโit kareta prado, maibe simu subsidiu oioin no direitu regalia sira hanesan, osan ba manutensaun, alojamentu, laptop, tratamentu saude, osan pulsa no seluk tan neโebe privileziu tebes ba deputadu sira iha parlamentu nasional”.
Kada periodu gorvernasaun sempre troka malu maibe deputadu sira laโos ona representante povu hodi ko’alia destinu ou moris diak povu nian maibe ko’alia representa deโit sira-nia partidu, sira-nia grupu, sira-nia an, familia no representa deit ema osan nain sira.
Deputadu sira laiha ona seriedade hodi deskute problema sosial neโebe akontese iha estadu RDTL ida nee hanesan ;
1. Ospital agora dadauk aimoruk laiha tratamentu la adeakuadu ba pasiente sira
2. Edukasaun hakdasak liliu eskola barak maka menus profesores fasilidade menus sala aula blibioteka nst. Kaju mall nutrisaun kontinua sae makas too 45% Taxa desempregu kada tinan kontinua sae makas.
3. Infraestutura bazika hanesan estrada, bee-moos, eletresidade nafatin sai preokupasaun ba povu liliu iha area rural. Maibe deputadu sira hatene deโit buka meius oioin, liu husi kria lei hodi fo privileziu no hariku sira nia an no familia, inklui assegura ka proteje deโit distinu partidu nian ba kada eleisaun iha periodu sira tuir mai.
“Uma fukun parlamentu nasional, ohin loron sai deโit fatin ba istori malu, trata malu, dun malu, no konta istoria, aat liu tan maka deputadu sira uza parlamentu nasional sai hanesan fatin GMT hodi tawar malu iha neโeba hodi hadutu fali sira-nia premanismu iha uma fukun parlamentu nasional”.
Buat sira neโe sai ona toman aat husi deputadu sira iha parlamentu nasional, no ida neโe ami konsidera katak, hatun imagen no kredibilidade orgaun soberanu estadu nian hanesan parlamentu nasional. Nune’e estudante UNITAL hato’o ezijensia katak;
1. Ami husu ba parlamentu nasional liu-liu komisaun relevante katak, presiza tetu didiak antes preve orsamentu ba sosa kareta prado ba deputadu sira, tamba ita haree montante osan ho kustu neโebe boot tebes bele aloka fali ba nesidade seluk povu nian, labele gasta deit osan povu nian ba privileziu ema ka grupu minoria nian.
2. Husu ba parlamentu nasional, liu husi poder administrativa kompetente atu kansela orsamentu privativu ba kareta prado nian antes anunsia ba konkursu publiku.
“Fundu supostu ne’e bele aloka ba programa kombate kiak, melhora infraestrutura ka aumenta servisu publiku, maibe uza deโit ba ema balu nia interese. Desizaun sira neโe hatudu momos diferensa sosial neโebe boโot tebes entre elite politiku sira no povu iha rai ida neโe, tamba karreta lussu sai ona hanesan simbolu ba estatutu poder no agrava kondisaun kiak neโebe sidadaun barak hasoru”.
3. Deputadu sira iha parlamentu nasional tenki iha ona politika ida seriedade hodi foti desizaun ba bem-estar komun ka moris diak ba povu no nasaun ida neโe nian. Labele halo desizaun neโebe fo benefisia deโit ba interese grupu, partidu no familia.
4. Husu ba Deputadu sira hatur kapasidade no responsabilidade moral hodi resolve problema sira neโebe agora dadauk akontese iha estado ida nee hanesan; iha saรบde; aimoruk laiha no ema kontinua mate, kualidade edukasaun laiha, bee-moos laiha, Estrada sira iha teritoriu nasional laiha kualidade ba povu hodi asesu husi foho mai vila atu buka moris.
“Setor alternativu sira la funsiona no kontinua dependensia ba fundu petrolifero, maibe deputadu sira kontinua sosa kareta lussu sem fiskalizasaun efetiva ba programa neโebe governu ezekuta”.
5. Husu parlamentu nasional altera ona lei pensaun vitalรญsia neโebe la fo benefisiu ba povu maibe fo bokur deit grupo minoria.
6. Husu ba estudante akademiku husi universiade no institute sira hotu, veteranus sira sosiedade sivil, no povu maubere hotu-hotu atu hamrik hodi kontra desizaun politika neโebe injustu no la afavor ba povu, maibe fo benefisiu deit ba deputadu sira no haburas deโit injustisa sosial.
Ligadu ho risku no konsekuรฉnsia sira, estudante UNITAL ne’e deklara la tauk no la hakfodak ho konsekuรฉnsia sira tanba defende lialos no interesse komun.

Imajem : Reitor Universidade da Paz Adolmando Amaral. Foto : Mรฉdia Center UNPAZ
“๐ฆ๐ผ๐๐ฎ ๐ฃ๐ฟ๐ฎ๐ฑ๐ผ” ! ๐ฅ๐ฒ๐ถ๐๐ผ๐ฟ ๐จ๐ก๐ฃ๐๐ญ ๐ข๐ฟ๐ถ๐ฒ๐ป๐๐ฎ ๐๐๐๐๐ฑ๐ฎ๐ป๐๐ฒ ๐๐ฎ๐น๐ผ ๐๐ผ๐ป๐ณ๐ฒ๐ฟ๐ฒฬ๐ป๐๐ถ๐ฎ ๐๐ผ๐ป๐๐ฟ๐ฎ ๐ฃ๐ก
Reitor Universidade da Paz (UNPAZ) husu senadu estudantil no estudante UNPAZ halo konferรฉnsia imprensa hodi kontra PN.
Tuir publikasaun Reitor UNPAZ Adolmando Amaral liu hosi nia konta ofisial fo sai katak nia orienta estudante UNPAZ atu halo konferรฉnsia imprensa kontra desizaun Parlamentu Nasional sosa karreta foun ba deputadu sira.
“Nรก qualidade hanesan Reitor husu bรก Senado Estudante Universidade, Faculdade ho Associaรงรฃo Estudante kada Departamentu, hahu aban halo konferรชncia kontra desizaun parlamentu nian atu hola karreta prado bรก deputadu sira”. Hakerek Reitor UNPAZ Adolmando Amaral liu hosi nia konta Facebook iha Dili, 31/08/2025
Reitor UNPAZ ne’e konsidera fenรณmenu ida ne’ebe รบniku tebes kuandu tau tan orรงamentu hodi sosa karreta ba deputadu.
“Antes ne’e sira iha ona karretata tipu pajero sport, agora hakarak tan kareta prado, povo kala nafatin hela ho promessa falsu sira iha tempu kampanha”. Nia sublinha
“Triste tanba Deputadu sira hetan fasilidade oin-oin ona durante ne’e mais ba sira ne’e la to’o. Entรฃo agora povu mak tenke neon na’in no matan moris basa sira atu besik tan ona hodi tun bรก bosok imi iha baze ne’eba”. Nia hakerek
Adolmando Amaral husu ba povu tomak hodi kunhese didiak sira hodi labele fiar deputadu sira tanba deputadu halo povu hanesan instrumentu politika hodi goza privilรฉgiu iha Parlamentu Nasional.
“Husu bรก povu hotu iha territรณrio Timor laran tomak haree Deputadu sira bรฉ agora iha parlamentu ne’e kunhese sira ho diak atu la bele fiar tan sira, tan sira atu bรก bosok no halo promessa falsu bรก povo sira hodi hetan nafatin privilรฉgiu bรก sira nian rasik”.
“Iha parlamentu ne’eba no lori imi povu ne’e hanesan instrumentu polรญtika ida ba sira-nia interesse atu nafatin kontinua hetan fasilidade oin-oin”. Nia kritika.

Imajem : Estudante UNTL hala’o konferรฉnsia imprensa iha Kampus Sentral UNTL, 29/08/2025
๐๐๐ถ๐๐ฎ “๐๐ผ๐๐ฎ ๐ฅ๐ฒ๐ด๐ฎ๐น๐ถ๐ฎ ๐๐ฎ๐ฟ๐ฎ๐ธ” ! ๐๐๐๐๐ฑ๐ฎ๐ป๐๐ฒ ๐จ๐ก๐ง๐ ๐๐ฎ ๐๐๐ฒ๐ถ๐๐ฎ ๐ฃ๐ก ๐ฆ๐ผ๐๐ฎ ๐ฉ๐ถ๐ฎ๐๐๐ฟ๐ฎ ๐๐ฎ ๐๐ฒ๐ฝ๐๐๐ฎ๐ฑ๐ ๐ฒ๐ฒ
Estudante Universidade Nasional Timor Lorosaโe (UNTL) lamenta no diskorda total desizaun PN sosa kareta ba deputadu sira, tanba ne’e hanesan meius hodi goza previlรฉjiu.
Parlamentu Nasionรกl (PN) nu’udar orgaun soberanu daruak iha estadu Repรบblika Demokrรกtika Timor-Leste (RDTL), iha ne’ebe deputadu sira hola knaar nu’udar representante povu hodi kria lei, halo fiskalizasaun ba programa ne’ebe governu ezekuta, no foti desizaun polรญtika ne’ebe adekuadu no justu ba ema hotu.
Relasiona ho desizaun politika liu husi konsellu administrasaun ne’ebe preve no aprova nonok orsamentu privativu iha tinan 2024, tinan ne’e ezekuta hodi sosa viatura foun hamutuk unidade 65 ba deputadu sira iha parlamentu nasional, ho razaun tanba kareta hirak ne’ebe uza durante ne’e uza aat no kustu manutensaun boot.
Portavos Cronyck Opremido hatete estudante UNTL lamenta no la konkorda total tanba deputadu no deputada sira simu regalias oioin maibe hakarak sosa karreta foun hodi uza ba halo fiskalizasaun.
“Ami estudante akadรฉmiku-UNTL lamenta no diskorda total, nune’e mos Prezidente Parlamentu Nasional Maria Fernanda Lay ne’ebe defende makaas tebes ho deklarasaun infantil sira liu husi media katak, tenke sosa duni kareta prado ba deputadu 65 ba Parlamentu Nasional”.
“Laos sosa deit kareta prado, maibe simu subsidiu oioin no direitu regalia sira hanesan osan ba manutensaun, alojamentu, laptop, tratamentu saude, osan pulsa no seluk tan neebe privileziu tebes ba deputadu sira iha parlamentu nasional”. Hateten Portavos Estudar UNTL Cronyck Opremido iha Kampus Sentral UNTL, Dili, 29/08/2025
Ligadu ho privilรฉgiu hirak ne’e, estudante konsidera deputadu sira laos ona representante povu, maibe representa deit sira-nia partidu, grupu, sira nia an no familia, pior liu tan representa deit ema imperialista no restu kolonialista nian, representa deit osan nain empreza kompanhia sira.
“Deputadu sira la exerse sira-nia poder no funsaun politika ho diak hodi diskute problema social ne’ebe estrutural tebes, debate setor produtivu ka estrateziku sira hanesan edukasaun, agrikultura, turismu, infraestrutura basiku no setores seluk neebe ikus mai bele fo satisfasaun ka resulta bens estar povu nian no desemvolvimentu sustentavel ba nasaun iha futuru”.
“Maibe sira hatene deit buka meius oioin, liu husi kria lei hodi fo privileziu no hariku sira-nia an no familia, inklui asegura ka proteje deit distinu partidu nian ba kada eleisaun iha periodu sira tuir mai”.
Oprimido argumenta katak ho inkapsidade no ignoransia sira ne’e hotu, mak ohin loron nasaun ida nรฉe la’o hakdasak, iha neebe povu hasoru laloran injustisa social neebe produs husi lider politiku sira, liuliu parlamentu nasional ne’ebe sai fatin atu diskute povu nia moris no nasaun nia distinu liu husi aspetu ekonomiku, social, cultural no politika edukativa, maibe ida ne’e la akontese.
Oprimido konsidera uma fukun parlamentu nasional, ohin loron sai deit fatin ba istoria malu, trata malu, dun malu, no konta istoria, katak se mak luta no se mak la luta, se mak halo diak no se mak halo ladiak. Buat sira ne’e sai ona toman aat husi deputadu sira iha parlamentu nasional, “ami konsidera katak, hatun imagen no kredibilidade orgaun soberanu estadu nian hanesan parlamentu nasionalโฌ.
Estudante akademiku-UNTL lamenta no konsidera katak; Deputadu sira iha parlamentu nasional laiha ona sensibilidade estadu, laiha kapasidade politika no seriedade hodi foti desizaun ne’ebe efetivu no efisiente ba interese komun ka moris diak povu no nasaun nian. Maibe desizaun ne’ebe sira produs ho intensaun atu benefisia deit ba interese partikular ka ema minoria nian.
Deputadu sira laiha ona etika no responsabilidade moral perante povu, iha ne’ebe povu sei moris kiak tebes, desempregu, mal-nutrisaun, mosu traballu infantil iha fat-fatin no problema hotu ne’ebe ligadu ho kondisaun ekonomika ema moris nian.
“Ami konsidera katak, Desizaun politika ba sosa kareta lussu ka prado, ne’e ironiku tebes, ida ne’e bele konsidera hanesan alokasaun fundu ne’ebe la efisiente. Tamba fundu supostu bele aloka ba programa kombate kiak, melhora infraestrutura ka aumenta servisu pรบbliku, maibe uza deit ba ema balu nia komfortu”.
Desizaun sira ne’e hatudu momos diferensa social ne’ebe boot tebes entre elite politiku sira no povu iha rai ida ne’e, tamba karreta lusu sai ona hanesan simbolu ba estatutu poder no agrava kondisaun kiak ne’ebe sidadaun barak hasoru”.
Timor leste ohin loron mosu problema estrutural, hanesan iha saรบde; aimoruk laiha no ema kontinua mate, kualidade edukasaun laiha, be-mos laiha, estrada sira iha teritoriu nasional laiha kualidade ba povu hodi asesu husi foho mai vila atu buka moris.
Setor alternativu sira la funsiona no kontinua dependensia ba fundu petrolรญferu, maibe deputadu sira kontinua sosa kareta lussu sem fiskalizasaun efetiva ba programa ne’ebe governu ezekuta.
Ho situasaun neebe difisil tebesmak “ami husu ba parlamentu nasional liu komisaun relevante katak, presiza tetu didiak antes preve orsamentu ba sosa kareta prado ba deputadu sira, maibe importante liu mak tenke halo jestaun ne’ebe ho forma efisiente, efikasia no efetivu”.
“Nune’e labele gasta osan povu nian ba privileziu ema ka grupu miniria nian.
Haree ba rezoens neebe la nesesariu ka inkonveniente tebes mak ami husi parlamentu nasional, liu husi poder administrativa kompetente atu kansela orsamentu privativu ba kareta prado nian antes anunsia ba konkursu pรบbliku”.
Estudante UNTL Cronyck Oprimido mรณs husu ba xefe governu no makaer ukun sira hodi desempenha funsaun ho diak hodi lori moris diak populasaun sira.
“Ami mรณs husu ba Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmรฃo hodi orienta linha ministerial sira atu desempenha funsaun servisu ho diak no kualidade ba interese moris diak povu, utiliza ptrimoniu ka sasan estadu nian tuir deit konstituisaun no lei sira, hodi servi deit povu no nasaun”.
Cronyck Oprimido mรณs husu ba entidade hotu hodi luta no resiste hasoru injustiรงa sosial ne’ebe mosu iha Timor-Leste.
“Ami mรณs husu ba sidadaun hotu, estudante akademiku husi universiade no institute hotu neebe iha, veteranu, juventude resistensia, sosiedade sivil, atu nafatin resiste hodi kontra desizaun politika ne’ebe la afavor ba moris diak povu nian, maibe kria no haburas deit injustisa sosial”.
Lembra fali katak Parlamentu Nasional sei sosa kareta foun unidade 65 ba deputadu sira bazeia ba aprovasaun ne’ebe antes ne’e prevรช ho osan montante millaun 4.2 hodi fasilita deputadu sira halo fiskalizasaun tanba karreta aat no kustu manutensaun karun.
Tuir mai bele lee direitu ne’ebe deputadu sira hetan durante mandatu mak haktuir iha kraik :
1. Direitu Regalias
a. Simu kareta prado
b. Simu laptop mac
c. Simu osan alojamentu $ 450.00/kada fulan
d. Simu osan pulsa $ 250/kada fulan
e. Osan ba tratamentu Saude $ 7,500
2. Salรกriu deputadu sira simu nian tuir Kargu
a. Deputadu laiha kargu $ 2,681.55/fulan
b. Sekretariu Meja Komisaun $ 2,762. 50/f
c. Vise Prezidente Komisaun $ 2,843.25/f
d. Prez komisaun Espesializada $ 2,925
e. Vise Prezidente Bankada $ 2, 843.25/f
f. Prezidente Bankada $ 2,925.00
g. Vise Sekretariu Meja PN $ 2,975.00/f
h. Vise Prezidente PN $. 3,600.00/f
i. Prezidente PN $ 4,500.00/f
Total pesoal sira ne’ebe asume kargu funsaun iha PN; Vise PN (2), Vise Sekretariu Meja (2), Prezidente Bankada (6), Vise Prezidente Bankada (5), Prezidente komisaun Espesializada (7), Vise Prezidente komisaun (7), Sekretaria Meja Komisaun (7), Deputadu/a laiha Kargu hamutuk nain 29
3. Osan Miliaun $16,682,500.00 aloka ba :
Parlamento Nacional $7,896,379.00 kompostu hosi Gabinete Presidente Parlamentu $583,621.00, Bancada Parlamentar sira $1,042,799.00, Gabinete Sekretรกriu Jeral PN $88,722.00, Komisaun A $154,960.00, Komisaun B $165,587.00, Komisaun C $181,839.00, Komisaun D $133,300.00, Komisaun E $182,060.00, Komisaun F $151,270.00, Komisaun G $182,980.00.
Konsellu ba Fiskalizasaun Sistema Nasional Intelijensia Timor-Leste $69,490.00, Konsellu Konsultivu Fundu Petrolรญfeiru $255,131.00, Grupu Feto Parlamentar $46,944.00, Diresaun Jestaun Finanseira $1,721,281.00 Diresaun, Apoiu Parlamentar $129,608.00, Diresahn Rekursu Umanu no Formasaun $3,087,266.00, Diresaun komunikasaun $371,219.00
Divizaun Protokolu $22,923.00, Gabinete Auditoria Interna $53,150.00, Gabinete Estudu Estratรฉjiku Jurรญdisus $24,044.00, Gabinete Relasaun Internasionais no Koperasaun $8,721.00, Divizaun Planeamentu, Monitorizasaun no Avaliasaun $15,9000.00, Organizasaun Global Parlamentares Contra Corupsaun $92.7000.00, no Sentru Promosaun Igualdade Jeneru $20.606.00.
Wainhira Parlamentu Nasional la hapara sosa karreta foun ba deputadu sira maka estudante sira hamutuk ho sosiedade sivil sei halo demonstrasaun hasoru Parlamentu Nasional iha tempu besik.