28 Novembru ! TL & Indonézia Sei Deklara Rekonsiliasaun Ba Mundu

SAPNewsTL, Díli – Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão hateten, loron 28 fulan Novembru tinan ne’e, Povu Timor-Leste sei komemora Proklamasaun Independensia unilateral ba dala 50, hodi deklara ba mundu internasionál katak Timor  moris iha rekonsiliasaun nasionál.

Primeiru-Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão informa, Komemorasaun 28 Novembru katak povu selebra tinan 50, Proklamasaun Independensia Republika Demokrátika de Timor-Leste (RDTL sigla Portugués) iha 28 Novembru 1975, antes loron 9 molok Indonezia hala’o invazaun mai Timor-Leste, maibé iha altura ne’eba Komite Sentral FRETILIN (CCF) dekreta ona testu proklamasaun ne’ebé proklama husi Francisco Xavier do Amaral nu’udar Prezidente Republika dahuluk.

“Tinan ida ne’e kompleta ona tinan 50 proklamador sira proklama independénsia, ita hanoin ona atu halo rekonsiliasaun nasionál, ita nia rekonsiliasaun ho nasaun Indonesia fo valor boot tebe-tebes tamba nasaun barak admira, ita nia rekonsiliasaun ne’e duni ita hanoin atu rekosilia ho ita nia maluk sira ka rekonsiliasaun nasionál” Dehan Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ba, Jornalista sira hafoin remata enkontru semanal ho Prezidenti Republika iha Palasiu Prezidensial, Aitarak-laran, Quinta (27/06/2024)

Xefi Governu salienta,Prosesu rekonsiliasaun nasionál atu reflete ba asu wain barak mak partisipa iha funu, balu-balun mate ona no balun sei moris maibé to’o ohin loron sei sai inimigu ba malu hodi hatudu forsa politika kontra ideia.Timoroan balun foin mak hahu hatudu sira nia maturidade politika iha 2000 maibé sira komprova katak sira mak autor fundadór ba prosessu libertasaun.

Primeiru-Ministru haktuir, iha tinan 1975 mosu Golpe União Demokrátika Timorense UDT halai to’o parte leste nian, guerileiru balun loke dalan ba FALINTIL hodi kotra Golpe maibé komandante rejiaun balun ne’ebe apoiu makas FALINTIL lakon vida tamba lakoi kumu liman ho FRETILIN, Tenik nia.

“Komadante ida ho naran bolu, Espiritu Santo, asu wain ida ne’ebe brani oho inimigu barak kaptura kilat barak maibé tamba lakoi kumu liman, Frenti Revolusionario Timor-Leste Independente (FRETILIN) mak haruka oho iha batilaun nia laran tamba konsidera traidor,uluk funu nain barak mak lakon vida tamba FRETILIN mak maksista”.

Nune’e parte Governu no Estadu Timor-Leste sei kombina hamutuk hodi trasa planu ba selebrasaun 28 Novembru tinan ida ne’e hodi hatudu rekonsilasaun ba mundu katak ema hotu livre husi inimigu, laiha tan pro no kontra.

Rekonsiliasaun ne’ebe asina ho nasaun Indonesia Timor-Leste hakerek hotu krime sira ne’ebe Indonesia komete hodi enkamina ba iha tribunal internasional katak hahalok violasaun sira ne’ebe mosu iha funu laran Estadu rua deside katak sei la halo tan iha futuru hodi fó terus ba Povu.

“Ami promete ba malu katak ba futuru ami sei la komete tan krize sira hodi fo terus ba povu, ne’e duni antes 28 Novembru sei halo reflesaun liu-liu imi foinsa’e sira hodi hanorin katak se ita bele rekonsila ho Indonesia, nusa mak ita labele rekonsila ho ita nia maluk Timoroan sira ne’ebe sei moris hela”.

Xefi Governu hatutan, Ho proklamasaun independensia ne’ebé hanaran Poroklamasaun independensia unilateral, maske Indonezia konsege duni okupa Timor Leste durante tinan 24 nia laran, maibe ikus mai tenke hiit ain husi nasaun ne’e. Povu ida ne’e la simu kilat husi nasaun seluk, povu nia bala musan mak ran no kilat mak terus loro-loron iha funu laran, mate barak, ruin naklekar iha foho, tasi no mota hodi manan ukun rasin aan.

Xanana sublinha, Governu tau ona iha planu no hahu implementa kona ba valorizasaun ba heroi funu na’in liu husi hari’i monumentu no tau sira nia naran iha instituisaun sira.

“Povu no nasaun Timór-Leste laiha kbiit atu sura sakrifisiu heroi no heroina sira nian, durante funu iha ailaran, ita nia maluk barak mate to’o ohin loron familia seidauk hetan, tamba ne’e Governu tau ona iha planu hodi valoriza heroi sira nia luta liu husi hari’i monumentu no tau naran ba instituisaun sira”.

Tuir dadus balun ne’ebe asesu katak durante tinan 24 invazaun indonézia rezulta ema por volta de 250 mill mak lakon vida tanba kauza husi luta ba ukun rasin an inklui mate tanba hamlaha.

Jornalista : Guilhermino Ramos da Cruz