๐๐ฒ๐๐ธ๐ผ๐ป๐ณ๐ถ๐ฎ ๐๐บ๐ฎ ๐ข๐ต๐ผ ๐๐ฒ๐ผ๐ป๐ถ๐๐ถ๐ผ ! ๐๐ฎ๐บ๐ถ๐น๐ถ๐ฎ ๐๐ฒ๐ธ๐น๐ฎ๐ฟ๐ฎ ๐๐ผ๐ฟ๐ถ ๐๐ฎ๐๐ ๐๐ฎ ๐ข๐ถ๐ป

Imajem : Entrevista Justino Borromeu iha Suku Triloka, Baucau Villa, 07/10/2025.
SAP News TL, Dรญli : Relasiona ho Leonisรญo da Costa Belo ne’ebe hakotu iis iha Suku Bogoro Postu Bazartete Munisipiu Liquiรงa, familia vitima deskonfia ema mak oho nia iha SOLS tanba iha indรญsiu krime ne’ebe famรญlia deteta.
Tuir reprezentante familia Justino Borromeu hateten, familia senti triste no lakon joven diak iha iha familia nia le’et, tanba matebian hanesan oan mane mesak ne’ebe matebian nia inan, aman no feton mesak tau konfiansa ba nia, maibรฉ infelismente matebian lakon hanesan mistรฉriu ida, iha nia jornada moris sein motivu lolos husi akontesimentu ne’ebe lori tristeza bo’ot ba familia uma lisan Lulimogo.
“Ohin, prosesu funeral tuir lisan kultura husi uma lisan Lulimogo nian, tanba neโe mak nu’udar familia husi inisiu to’o ohin funeral, Ita fiar katak nia mate la’os por distinu maibรฉ familia deskonfia nia mate tanba ema mak oho, ami familia fรณ haris mate isin sira observa iha matebian nia isin lolon parte kotuk, parte ulun, liman kabun no kakorok metan hanesan ema mak baku”. Dehan representante familia Justino Borromeu ba SAPNews iha Baucau, Tersa-feira, (07/10/2025).
Nia fundamenta, familia deskonfia ema mak oho vitima tanba, durante ne’e matebian ho kondisaun diak, laiha moras ruma, bainhira rona nia mate, familia hakfodak no to’o kedas iha fatin akontesimentu hodi halo translada vitima mai HNGV, hafoin kalan ida iha HNGV bainhira familia deside atu lori mate isin ba halot, familia prepara fรณ haris matebian, familia identifika evidรฉnsia balun hanesan asaun husi autor balun hasoru vitima.
“Tuir ita-nia matan haree mate por destinu sei laiha sinal ruma, bainhira atu fo haris mate isin familia identifika sinal metan iha matebian nia isin lolon, entaun husi ita-nia haree, ita bele deskonfia katak ida ne’e asaun balun husi ema hasoru vitima, entaun ita deskonfia mate laos tanba destinu maibรฉ mate tanba ema seluk mak habadak nia vida” Tenik nia.
Tanba neโe mak nu’udar familia husi inisiu to’o ohin funeral, Prosesu iha rua, prosesa tuir lisan kultura nian remata ohin, no familia hein prosesu tuir julgamentu entre matebian ho suspeitu ne’ebe familia deskonfia inklui familia hein prosesu legal, tuir lei ne’ebe vigor.
“Ohin nia isin mate ita la haree ona maibรฉ nia espiritu sei hamutuk nafatin ho ita, kazu ne’e ita bele dehan matebian nia otak kecil kanek. Ida neโe mak familia identifika durante fรณ haris matebian iha sala Mortuรกriu Hospital Nasional Guido Valadares (HNGV) hodi prepara nia ropa no hatama ba nia fatin ikus hanesan kaisaun”.
Nia salienta, tuir tradisaun uma lisan Lulimogo, molok halot matebian ba iha nia fatin deskansa ikus nian, familia hamulak ba matebian nia isin mate, hodi loke prosesu kultural nian, atu matebian buka tuir autor sira neโebe habadak matebian nia vida, entaun familia hein katak prosesu tuir kultura la’o nafatin hodi buka lialos ba matebian nia mate.
“Prosesu kultural ita husik la’o nafatin, tanba ohin molok halot matebian ba nia fatin deskansa ikus, katuas uma lisan hamulak ba matebian signifika katak matebian sei buka tuir vitima sira”.
Representante familia ne’e hatutan, prosesu tuir dalan legal kontinua la’o, familia entrega ba parte Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL)
atu buka tuir motivu husi akontesimentu ne’ebe halakon matebian Leonisรญo da Costa Belo nia vida iha Liquiรงa.
“Prosesu tuir lei ita entrega ba parte Autoridade seguransa atu kontinua investiga no buka indรญsiu balun ne’ebe hamosu motivu ba akontesimentu ne’e hodi halakon ami-nia oan nia vida, ita hotu hatene katak agora prosesu la’o ona, entaun ita hotu hein rezultadu investimentu husi parte PNTL”.
Nia esplika, Kazu omesidu hanesan ne’e tuir prosesu legal prolongada tebe-tebes durante tinan 12 nia laran mak foin determina ka hakotu prosesamentu ba kazu refere, nuneโe familia hein katak prosesu hotu sei la’o ho organizadu.
“Kazu omesidu ne’e atu taka 12 anos liu loron ida (1) mesmu mate isin la autopsia maibรฉ prosesu kontinua la’o, entaun ami familia sei akompaรฑa prosesu neโe, agora familia hein hela rezultadu ikus, familia hakarak hatene nia mate tanba distinu ou mate tanba ema mak oho” Dehan Nia.
Nia realsa, maske iha akordu entre familia ho mediku Hospital Nasional Guido Valadares hodi deside la halo autopsia ba vitima nia isin mate maibรฉ prosesu tuir dalan legal kontinua la’o nafatin.
“Ita hotu-hotu hatene katak prosesu hotu tenki tuir kuridor tanba ami-nia oan mate iha loron Sabadu dader entaun nia prosesu ba autopsia tenki demora to’o iha Segunda-Feira, entaun famรญlia deside lakoi autopsia tanba husi Sabadu ho Domingo tempu feriadu familia senti tarde, entaun familia foti desizaun hodi lori mate isin mai halot. Maske mate isin la autopsia maibรฉ atu halo transferรฉnsia husi Suku Bogoro mai Dili mediku halo pasa revista ba mate isin”.

Imajem : Mate Isin Leonito Belo to’o iha Mortuรกriu HNGV Dili, 04/10/2025.
Enkuantu, iha loron ne’ebe Leonisรญo da Costa Belo mate, PNTL hamutuk ho mรฉdiku no familia transfere matebian nia isin mate mai Dili, parte autoridade seguransa konsege kaptura sidadaun nain rua (2) hamutuk ho manajer SOLS Bogoro lori ba eskuadra PNTL hodi halo investigasaun maibรฉ familia seidauk simu rezultadu investigasaun husi PNTL.
“Bainhira ita lori mate isin mai Dili, parte PNTL kaptura kedas alin mane nain rua ne’ebe deskonfia toba hamutuk ho Matebian inklui kaptura manajer ba kursu refere polisia lori kedas ba eskuadra hodi halo investigasaun ba sira”.
Nia dehan, tuir observasaun familia, fatin ne’ebe matebian sira halaโo kursu ba, fatin la seguru no risku ba seguransa vida estudante sira nian, tanba ambiente iha fatin refere la favorese.
“Fatin sira kursu ba la merese atu sira kursu tanba fatin la dignu, ami rekomenda ba parte Ministรฉriu Edukasaun fatin ne’ebe sira utiliza hodi halaโo aprendizajen la favorese atu sira aprende ba tanba ambiente la saudavel, risku ba sira nia vida tanba fasil los ema seluk husi liur tama ba halo asaun balun hasoru sira”.
Husu ba Ministeiru Edukasaun (ME) tempu badak atu halo kontrolu ba edukasaun naun formal sira ne’ebe la prepara fatin ba estudante sira ho dignu hodi aprende ho diak no halo inspesaun ba fatin sira neโebe deskata kursu noun formal sira.
Biografia : Leonisรญo da Costa Belo.
Matebian ho naran kompletu Leonisรญo da Costa Belo, ho naran estimadu Aleo, Oan husi Aman Saturnino Martinho Belo no Inan Ingrita Batista Belo, Matebian hanesan oan mane mesak ho nia feton mesak ho naran Dircia Batista Belo.
Matebian moris iha Aldeia Aubaka Suku Tiriloka Munisipiu Baucau iha loron 12 fulan Fevreiru tinan 2003, matebian mate ho idade 22. Iha tinan 2012 matebian hahu nia estudu iha pre-primariu, primeiru siklu no segundu siklu iha eskola filial Aubaka durante tinan neen (6).
Hafoin iha tinan 2018 matebian kontinua kedas nia estudu iha Pre-Sekundariu Aubaka durante tinan tolu (3), tuir mai matebian kontinua kedas nia estudu iha ensinu Sekundรกriu Geral Vemasse no matebian hela ho inan kiik no aman kiik iha rezidensia sukaer laran hodi halaโo nia estudu.
Durante tur iha banku sekundรกriu matebian inklina an hanesan korpu iรงar bandeira no ativdade seluk hanesan eskuteiru to’o remata estudu iha Sekundariu iha tinan 2024.
Hafoin remata nia estudu matebian iha inisiativa rasik hodi deside ba tuir kursu lian Inglรชs iha asrama SOLS ne’ebe lokaliza iha Suku Bogoro Postu Bazartete Munisipiu Liquiรงa, matebian mate hanesan mistรฉriu tanba la sofre moras no matebian la komete krime ou tama prizaun ba kazu krime ruma.
Entretantu, jornada ikus matebian Leonisรญo da Costa Belo nian, lori tristeza bo’ot ba matebian nia inan, aman, feton mesak no familia, tanba sira senti lakon aifunan ida ne’ebe lori esperansa ba futuru iha sira nia familia.