Rosalino Deklara “Diresaun Nasional Auditoria no Kontrolu Kualidade” Hakerek Iha Estatutu UNTL Artigu 49

Imajem : Reitor UNTL João Soares Martins & Eis Pro-Reitor Rosalino Gomes. Dili,18/11/2025
SAPNewsTL, Díli : Polémika taka Diresaun Inspesaun Jeral Auditoria no Kontrolu Kualidade Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL, Sigla Portugés), Eis Pro-reitor Asuntu Inspesaun Auditoria UNTL, Rosalino Gomes deskonfia, despaisu Magnifiku Reitor UNTL João Soares Martins, kontra estatutu UNTL tanba diresaun ne’ebe taka hakerek iha artigu 49°, númeru 4, alínea J.
Iha intervista, Eis Pro-Reitor Asuntu Inspesaun Auditoria UNTL, Rosalino Gomes hateten, prosesu investigativu auditoria ne’ebe diresaun ne’e halo identifika estrutura balun komete kazu falsifikasaun dokumentu viajen lokal iha Administrasaun universidade nian.
“Durante 2023, ami halo relatoriu haat ona (4) ona iha 2024, ami hasa’e relatoriu ezekusaun nian ida relasaun ho Orsamentu Jeral Estadu ne’ebe UNTL halo ami detekta risku balun envolve estrutura iha fraude sistematika ne’ebe akontese iha investigasaun auditoria,” Dehan Eis Pro-Reitor Iha Estudio SAPNews Fatuhada, Tersa-feira, (18/11/2025)
Nia fundamenta, ekipa auditoria mós detekta indikasaun falsifikasaun dokumentu iha Diresaun Planifikasaun Finansas UNTL, liu-liu kona-ba prosedimentu viajen lokal, nune’e diresaun auditoria aprezenta faktus hirak ne’e ba reitor hodi husu reitor toma atensaun ba estrutura ne’ebe komete kazu ne’e, maibé infelismente ekipa diresaun auditoria hetan presaun husi reitor ho vice balun.
“Servisu ne’ebe ami hala’o ami aprezenta ba reitor ho estrutura ami esplika prosesu sira ne’e tomak, husi estrutura dehan mai ami katak labele temi fraude, tanba ladiak ba UNTL, nusa imi la nonok de’it, ita rezolve imi tenki lori kazu ne’e ba PNTL”.
Eis Pro-reitor Asuntu Ispesaun Auditoria aprofunda, situasaun ida ne’e hanesan problema boot, grave, no potensialmente krimi tanba envolve manipulasaun dokumentu iha administrasaun universidade nian maibé reitor hatun despaisu hodi taka tomak Diresaun Inspesaun Jeral Auditoria no Kontrolu Kualidade UNTL nian.
“Nune’e, ami hetan ona presaun depois rezultadu auditoria ne’ebe halo iha momentu ne’eba reitor hatun kedas despaixu ida hodi kansela tiha, maibé ami-nia servisu halo bazeia ba rezolusaun governu númeru oitu,
maibé reitor brani kansela auditoria ne’e mesmu ami halo bazeia ba rezolusaun numeru oitu 8/2023.
Rosalino hatutan, ekipa relata ba reitor maibé reitor rasik laiha reasaun pozitivu ba kazu ne’e, entaun ekipa auditoria kontinua hetan presaun maka’as husi estrutura UNTL, tanba diresaun auditoria identifika estrutura balun envolve direita iha kazu falsifikasaun dokumentu.
“Ami mak sai fali vitima ba prosessu investigasaun auditoria ne’ebe ami-nia ekipa hala’o tuir lei, nune’e mak ha’u halo keixa ida ba reitor, bainhira ha’u halo keixa reitor bolu ha’u dehan katak nusa mak problema ne’e ita bo’ot tenki lori ba PNTL, maibé ha’u responde katak ha’u ba hato’o keixa tanba ita bo’ot nia vice ida dehan dekretu-lei la bo’ot liu desizaun ita bo’ot nian” Tenik nia.
Rosalino konta, bainhira iha demonstrasaun boot ida kontra universidade no kontra fakuldade filosofia, estudante sira balun ba informa iha Komisaun Anti Korupsaun, entaun KAK mai kedas ho dokumentu formal balun, hodi investiga arguidu balun ne’ebe deskonfia pratika falsifikasaun dokumentu.
“Estrutura balun sai ona hanesan arguidu ba prosessu investigasaun ne’ebe KAK identifika, tanba iha 2025 dekretu lei numeru 43 artigu 59 fó biban ba auditoria para atu halo nia servisu kona-ba ezekusaun orsamentu ne’ebe governu koloka mai UNTL, bainhira ami koko halo servisu ida ne’e sempre iha impedimentu husi reitor katak labele halo tanba sei hein orden husi nia”.
Gomes subliña, despaixu Magnifiku Reitor nian mosu tanba oras ne’e dokumentu investigasaun ne’ebe ekipa auditoria identifika, tama ona iha investigasaun PNTL no KAK nia liman.
Nune’e Reitor halo impedimentu ba servisu diresaun auditoria nian, ho rajaun katak tenki hein orden husi reitor, maibé reitor uza nia kompeténsia foti desizaun taka total, Diresaun Inspesaun Jeral Auditoria no Kontrolu Kualidade Universidade nian.
“Reitor dehan hanesan ne’e, sé ha’u la fó orden labele halo servisu, maibé ami responde katak servisu ida ne’e ami bazeia ba dekretu-lei ne’ebe governu fó lisensa, tanba ami la halo auditoria, ami hetan presaun husi Ministeriu Finansas. Ami simu presaun maka’as husi estrutura entaun vise ida dehan mai ami katak dekretu-lei numeru 43 la boot liu desizaun reitor nian”.
Enkuantu, iha loron 14 fulan novembru foin lalais ne’e dirijente sira husi Diresaun
Inspesaun Jerál, Auditoria no Kontrolu Kualidade Universidade Nasionál Timor Lorosa’e, la menta ho presaun husi Reitor UNTL João Soares Martins, nune’e dirijente sira ba hato’o keixa iha Diresaun Servisu
Investigasaun Kriminál (DSIK), Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL).
Antes ne’e, Reitor UNTL João Soares Martins deklara nia parte taka Diresaun Inspesaun no Auditória tanba la inklui iha estatutu UNTL.
“Taka Diresaun Inspesaun no Auditória tanba estututu foun la prevee,” Reitor mós afirma sei fo sansaun dixiplinar hasoru sira, “Keixa reitór, ne’e aktu indisiplinár, Ita sei foti prosesu disiplinár”.
Ministériu Ensinu Superiór, Siénsia no Kultura, José Honório, husu Eis Pro-Reitór Auditóriu UNTL hodi haree hikas estatutu foun UNTL nian ne’ebe hetan ona promulgasaun hosi Presidente Repúblika.
Ligadu ho fiskal úniku, José Honorário afirma nia sei nomeia pessoal independente ida hodi ba UNTL.
Hatan ba kestaun, Rosalino Gomes rezeita deklasaun ne’e tanba nia konsidera Diresaun Nasional Auditória no Kontrolu Kualidade hakerek iha Estatutu UNTL ne’ebe publika ona iha jornal repúblika (Dekretu Lei Nú. 13/2025, 4 de Junhu) iha artigu 49°, númeru 4 alínea J.
“Dehan la hakerek iha estatutu UNTL ne’e lalos, tanba hakerek iha artigu 49°, númeru 4, alínea J katak Diresaun Nasional Auditória no Kontrolu Kualidade, sira dehan ida ne’e tanba sira la lee estatutu”.
Kona-ba fiskal úniku (artigu 24, númeru 2) ne’ebe sei nomeia hosi MESSK, Gomes dehan ne’e atu halo fiskalizasaun ba orsamentu maibe kona ba auditória akadémiku, kualidade no servisu administrativa ne’e presiza Diresaun Nasional Auditória no Kontrolu Kualidade ne’ebe hakerek iha artigu 49°.

