A-FFOS Susesu Inspira Komunidade, Kuda-Ai Proteze Rai Hosi Erozaun

Imajem : Entrevista Xefe Aldeia Hoeneno Agustino Tasi iha RAEOA, 23/01/2025.
SAPNewsTL, RAEOA : Komunidade hosi Aldeia Hoeneno, suku Bobometo, Sub-Rejiaun Oesilo agradese ba Organuzasaun Non Governamental, Asosiasaun Futuru Foinsa’e Sustentabilidade (ONG, A-FFOS) tanba halo sosializasaun hanorin komunidade kuda ai projete rai hosi erozaun.
Xefe Aldeia Agustino Tasi hateten, desde Indonezia nia tempu aldeia ne’ebe sira hela antes ONG A-FFOS tama laiha ai no hamosu erozaun estraga komunidade nia uma tolu (3), hafoin NGO ne’e hanorin sira kuda ai hodi proteje rai husi dezastre naturais.
“Iha ne’e rai molik desde indonezia nia tempu kedas no halo rai halai estraga komunidade nia uma tolu (3) hafoin ONG A-FFOS tama mai sira hanorin ami hodi kuda ai sira ne’e, hafoin ami kuda ai rai komesa la halai ona no ami nafatin kuda ai-oan”. Dehan xefe Aldeia Hoeneno Agustino Tasi ba jornalista sira iha fatin erozaun, (23/01/2024).
Hafoin kuda ai hosi ONG A-FFOS xefe aldeia ne’e halo tara bandu ba komunidade sira, nune’e labele tesi no sunu rai arbiru, karik tesi no sunu sei fó sansaun.
“Atu kontrola komunidade sira labele tesi ai arbiru, ha’u halo tara bandu ba sira, karik komunidade nafatin taa ai arbiru sei fó sansaun hanesan fó tua dos ida, fos karon ida no fahi ida”. Nia informa.
“Maibe to’o ohin loron komunidade sira la tesi ai arbiru tanba tauk tarabandu, nomos tauk tanba rai halai fó impaktu ba sira nia uma no plantasaun ne’ebe sira kuda iha uma huun”. Nia hatutan.

Xefe Aldeia Hoeneno Agustino Tasi
Xefe aldeia ne’e mos hatete, antes ne’e komunidade halo toos muda ba mai, iha ne’ebe sai ona toman kultura nian desde beiala sira nia tempu, hafoin A-FFOS tama hanorin oinsa kuda ai no proteje ambiente.
“Antes ne’e komunidade sira halo toos muda ba mai kada tinan, ne’e sai ona toman kultura desde beiala sira nia tempu, maibé tinan rua ka tolu tuir malu komunidade la halo toos ba mai ona tanba NGOA-FFOS hanorin ona ami atu halo toos permanente”. Nia akresenta.
Iha fatin hanesan komunidade Vincencio Caet informa, nia hari’i uma desde 2012 no iha momentu ne’eba erozaun maibe ladun makas tanba laiha ai hodi satan rai no rai bele monu derepente. Komunidade ne’e mos halo uma besik fatin risku bainhira udan boot nia sente tauk hodi ba toba iha familia nia uma ne’ebé dook hosi area protezidu.
“Ha’u hari’i uma iha tinan 2012 no iha momentu ne’eba rai halai maibe ladun makas, ai mos ladun iha ida ne’e halo ami sente tauk tanba rai bele halai derepente, ha’u mos hela besik fatin rai halai bainhira udan boot sente tauk ba toba iha familia sira nia uma ne’ebe dook hosi fatin risku, maibe NGO A-FFOS mai sira hanorin ami hodi kuda ai-oan atu salva rai labele halai”. Nia konta.

Imajem : Vincencio Caet
“Iha momentu ami seidauk kuda ai sente ladun diak tanba rai molik, maibe A-FFOS hanorin ami kuda ai no ai-oan sira ne’e moris mai no boot hotu ona, ami sente seguru no diak tanba rai halai la makaas ona. Iha tempu udan hanesan ne’e, ami hakarak kuda tan ai-oan iha fatin ida ne’e hodi prevene rai halai”. Nia hatutan.
Antes ne’e komunidade sira halo toos muda ba mai kada tinan hafoin ONG hanorin sira oinsa kuda ai hodi proteje rai hosi mudansa klimátika ka erozaun ne’ebe bele mosu derepente.
“Uluk ami halo toos muda ba mai maibe liu hosi NGO A-FFOS nia sosializasaun hanorin ami halo toos permanente deit no la muda ba mai ona, tanba muda toos ba mai hodi tesi ai mos afeta ba rai halai”.
A-FFOS mos halo programa Rai Osan ba Mudansa (ROMANSA) hodi hanorin komunidade oinsa bele halo toos permanente hodi buka osan liu hosi agrikultor nian no hakiak animal hodi rai iha ROMANSA no ba sira nia nesesidade uma laran.
“Ami mos tama iha programa A-FFOS kona-ba ROMANSA, la halo toos ba mai tanba sira hanorin ami oinsa rai osan kada semana to’o fin do anu ami fahe fila fali osan sira ne’e ba kada membru, ami mos hakiak animal sira hodi faan ba nesesidade uma laran no tau ba iha programa romansa”. Nia afirma

Imajem : Komunidade aldeia Hoeneno Angelina Ais
Komunidade aldeia Hoeneno Angelina Ais hateten, iha momentu rai halai nia sente tauk tanba bele sobu nia uma no plantasaun sira ne’ebe nia kuda.
“Iha momentu rai halai ami sente tauk tanba uma besik iha fatin rai halai no bele sobu ami nia plantasaun ne’ebe kuda iha uma hanesan batar, hudi, pateka no seluk tan”.
Enkuantu, ONG A-FFOS ba iha sira nia suku hodi kuda ai-oan no ai sira ne’e boot hotu ona hodi satan rai atu inundasaun rai halai labele akontese. Sira mos sei nafatin kuda ai tanba ai sira ne’e salva rai atu labele afeta ba sira nia hela fatin.
“A-FFOS tama diak no konsege kuda ai-oan no ai sira ne’e boot ona hodi satan rai ne’ebe uluk halai, ami sei kuda ai ba iha fatin ne’ebe sei mamuk, tanba kuda ai ne’e diak bele satan ona rai ne’ebe iha momentu ne’eba halai hodi afeta ba ami nia hela fatin”.
“Ami la tesi no sunu ai arbiru, toos mos ami la halo ona tanba ami nia tinan mos aumenta ba beibeik, forsa laiha ona hodi halo toos”. Nia hatutan.
Entretantu, total uma kain iha suku Bobometo, aldeia Hoeneno sub-rejiaun Oesilo hamutuk atus ida ualunulu resin-lima (185) no total populasaun atus hitu tolunulu resin-ida (731).
Jornalista : Marciana da Conceição