Alkatiri : “Timor Sai Jardim Seidauk Atinji, Jerasaun Tuan Sei La Husik Responsabilidade”
Imajem : Eis PM Marí Alkatiri & PM Kay Rala Xanana Gusmão
SAPNewsTL, Dili : Timor-Leste komemora loron konsulta popular ba dala-26, Eis Primeiru Ministru Mari Alkatiri parabeniza povu tomak no konsidera nasaun ne’e seidauk matak, buras no sai jardim ba timoroan hotu.
Marciana da Conceição – SAPNewsTL
Eis Primeiru Ministru Mari Alkatiri hateten, “Ha’u nia mensajen ba 30 de agustu, hotu-hotu hatene balun keta uluk seidauk vota iha tempu ne’eba moos agora hatene ona 30 de agustu 1999 ne’e iha sa loron”.
“30 de agostu atu akontese depois tempu naruk ho inisiativa Sekretariu Jeral Coffi Anna ninian halo inisiativa oioin iha tempu naruk nia laran atu bele iha negosiasaun entre Portugál, Indonezia ho Timor-Leste”. Hateten Marí Alkatiri iha Farol, 27/08/2025
Alkatiri konta, “Iha inisiativa ne’e mos iha sorin fali sira bolu intra Timorense, ne’e timoroan sira iha rai laran no iha diaspora hasoru malu dala tolu iha Austria maibe laiha konkluzaun no dala ikus liu maka iha deklarasaun ida katak, timoroan sira iha diaspora atu mai vizita Timor-Leste, hodi esforsu para bele iha intendimentu ruma entre timoroan sira”.
“Iha tempu ne’eba hotu-hotu vota afavor ba deklarasaun ida ne’e, ha’u ata ida ne’e maka la konkorda atu asina deklarasaun ida ne’e, tanba sa? Tanba funu iha Timor-Leste ne’e laos entre timoroan maibe tanba Timor halo rezisténsia total kontra invazaun, okupasaun no aneksasaun illegal rejime Suharto nian hosi Indonezia”.
“Iha tempu ne’eba ha’u mesak mak lakoi mai, Amu Bispu Dom Ximenes Belo mos partisipa maka halo apelu mai hau “ami hein hela doutor Mari Alkatiri atu hamutuk ho ami asina deklarasaun”, maibe molok asina ha’u hakerek, ha’u asina ho rejerva total atu la konkorda”.
“Iha tempu ne’eba duni Xanana iha Cipinan halo kritika mai ha’u, maibe ha’u dehan laiha buat ida, sei to’o loron ida, ita sei haree se mak iha razaun no se mak laiha razaun”.
“Prosesu kontinua, Portugál ho Indonezia kontinua liu husi sira nia kontaktu, saida mak akontese? Iha 05 de Maiu 1999 mudansa ona, governu iha Indonezia no ita hatene katak iha 1998 Suharto monu, loke dalan ba Habibie sai Prezidente Repúblika Indonezia”.
Eis Primeiru Ministru ne’e konta, “Iha 1998 duni maka akontese konvensaun Timorense iha diaspora maka hari’i Conselho Nasionál Rezisténsia Timorense CNRT) ne’ebé troka maubere ba Timorense atu bele halibur nasionalista hotu-hotu ne’ebé moris iha abril 1998. Liu fulan ida deit manifestasaun bobot iha Indonezia”.
“Situasaun foun akontese iha Indonezia, iha nivel internasional mos komesa presaun boot ba sira, tanba akontese ho krize ekonomika Aziatica, Krize boot tebes no Indonezia presiza apoiu finanseiru ekonómiku boot tebes husi unidade internasionál. Nune’e banku mundial fó kondizaun ba Indonezia, ami bele kontinua fo apoiu bainhira rezolve kestaun Timor-Leste nian”.
“Iha fulan maiu tinan 1999, iha Nova Yorke Portugál halo mediasaun Sekretariu Jeral Coffi Anna nian asina akordu ida maibe kontroversu tebes tanba laos lider Timorense maka simu akordu ne’e no ha’u rasik hamutuk ho João Carascalão maka reprezenta Timor-Leste”.
“Iha akordu ne’e João Carascalão ladun konkorda tanba hakarak referendum maibe forsa Indonezia tenke sai uluk hafoin forsa internasionál ida tama hodi halo referendum”.
“Ha’u apoiu akordu ida ne’e maske iha risku no Xanana nia pozisaun forti tebes katak tenke la’o ba oin no iha duni referendum, ne’e maka referendum akontese iha 30 Agustu, maibe antes referendum situasaun seguransa iha Timor ladiak entaun adia ba 30 de agustu, iha ne’eba mos reprezenta Nasoens Unidas iha Timor-Leste hakarak muda tan maibe Xanana foti desizaun katak labele muda tan, tenke halo iha 30 de Agustu”.
Alkatiri dehan, “Iha momentu 30 de Agustu, ha’u vota iha Moçambique, hafoin ha’u vota hotu, RTP husu mai ha’u, ita boot vota ona ita nia esperansa saida?, “independénsia sei manan, hau laiha dividas maske situasaun iha Timor susar tebes”, nia husu tan ita boot nia vizaun ba futuru?, “ha’u hakarak Timor ida ne’ebé matak no buras nafatin atu sai jardim ba povu Timor-Leste tomak”.
Hafoin tinan 26, Alkatiri rekunhese vizaun ne’ebe fo sai iha 30 Agostu 1999 seidauk sai realidade tanba timoroan sei hasoru violasaun konstitusaun hosi poder polítiku.
“Tinan runanulu resin neen ona maibe ha’u nia vizaun seidauk realiza, Timor sai jardim ba timoroan hotu-hotu, tanba agora ita hasoru diskriminasaun oioin, ita hasoru violasaun konstituisaun no violasaun lei ne’ebé maioria mai husi poder politíka”.
Alkatiri hatutan, “Ha’u saudades ba futuru, katak ha’u-nia mehi no vizaun sei kontinua, ha’u saudades tanba seidauk bele to’o iha ne’eba, ita hotu tenke fanu malu hodi hader no loke matan, hakarak atu defende kauza atu hasai povu husi kiak no mukit”.
“Ita hotu tenke hateke dalan ida deit, rai ne’e atu sai jardim ba timoroan tomak, labele iha violasaun konstituisaun, ba lei no labele iha ditadura poder politíku no ditadura ba maioria, ami jerasaun tuan sira ida sei la hasai ses hosi responsabilidade, ami tenke husik hela legadu ba rai ida ne’e, parabens ba ita hotu”.