Desizaun TJPID Sai Polémika & Manas ! Armindo  : Buat Balu Lalos

SAPNewsTL, Díli : Relasiona ho Polémika Desizaun Tribunal Judisial Primeira Instánsia Dili (TJPID) ne’ebe promove krime omesidu negligênsia ba suspeitu MSDC ne’ebe soke mate Zizelma Maria Fátima Goncalves, Akademista Armindo Amaral Moniz konsidera buat balu lalos.

“Husi preokupasaun familia hatudu katak buat balu lalos, sosiedade define justisa la tuir saida mak lei dehan, sira define katak juiz haree no deside ona tuir lei, sosiedade haree deit ba realidade ne’ebe iha entaun nia uza akontesimentu ida ho ida seluk halo komparasaun no bele konklui ne’e justu ka lae, soseidade sira iha kapasidade atu interpreta faktu lei no mós teoria sira”. Dehan Akademista Armindo Moniz Amaral iha studiu SAPNewsTL, 29/03/2025.

Armindo Moniz Amaral hatutan, estadu direitu Timor-Leste tenki aproveita teknologia online, hodi públika desizaun sira ho online, nune’e públiku bele asesu hodi fo anotasaun ruma, se lae públiku susar atu halo examinasaun ba desizaun sira.

“Ha’u la konsege lee nia desizaun tanba desizaun ne’e susar tebes atu hetan, lolos ne’e estadu Timor-Leste estadu direitu ohin loron, aproveita teknologia hodi públika ona desizaun sira online, nune’e ita bele asesu hodi fo anotasaun kritiku, ne’e kusta públiku laos juiz nia kusta, hafoin juiz deside dokumentu, ohin kedas sai, se lae públiku atu halo examinasaun ba desizaun públik susar atu hetan desizaun ida ne’e”.Nia Teni

Akademista ne’e dehan lolos liu husi faktus lubuk ida ne’ebe familia vitima apresenta, juiz bele argumenta iha nia desizaun tomak maibe sira la konsidera nune’e mosu polémika liliu hakanek sentimentu justisa familia vitima.

“Maibe hafoin ha’u observa iha públiku liliu familia sira ne’ebe apresenta faktus lubuk ida kona ba suspeitu ne’ebe sira konsidera laiha sim, iha falsifikasaun dokumentu ruma no soke iha zebra cross, ida ne’e lolos faktus ida, husi ne’eba juiz bele argumenta iha nia desizaun tomak, ikus mai se kuandu ida ne’e sira la konsidera iha desizaun tomak maka mosu polémika liliu hakanek sentimentu justisa familia vitima”.

Akademista ne’e konsidera, familia vítima ema ne’ebe sivilizadu tanba la buka justisa ba nia liman rasik, maibe entrega tomak ba estadu hodi buka justisa ba nia oan ne’ebe mate tanba hetan soke iha zebra cross, maibe juiz la konsege esplika klaru ba vitima, nune’e hamosu konfuzaun ba familia vitima kona ba desizaun ne’ebe juiz deside.

“Ha’u haree familia vitima ema ne’ebe mais sivilizadu husi nia argumentu iha tribunal, sivilizadu katak nia la buka justisa ba nia liman rasik maibe nia entrega tomak ba estadu atu buka justisa ba nia oan ne’ebe mate liu husi akontesimentu iha delta”.

” Lolos ne’e juiz tenki esplika klaru ba vitima liu husi nia desizaun sira, aprezenta ba vitima kona ba nia desizaun tomak, nia tenki argumenta evidiénsia, ida ne’e nia konsidera tanba saida no la konsidera tanba saida, nune’e ema fila husi tribunal la bele hamosu tan pergunta iha ema nia ulun kona ba desizaun ne’ebe juiz hasai”.

Akademiku ne’e konsidera, protesta no kritiku sira ne’ebe akontese iha tribunal ne’e kulpa juiz nian, tanba la konsege konvense públiku husi nia desizaun sira.

“Entaun kritika, protesta ne’ebe ema halo iha tribunal ida ne’e mosu tanba insatisfaz, mosu tanba juiz la konsege konvense públiku husi nia desizaun sira, se kuandu nia konvense liu husi desizaun, fo anotasaun kritiku, ema haree razoavel, liberta ka fo pena ida ne’e merese, laos tanba tendénsia gosta ka la gosta maibe liberta ka penaliza ne’e tanba ita hetan ona evidênsia forte katak tenki penaliza nia ka liberta nia”.

Akademista ne’e akresenta juiz tenki argumenta desizaun sira ho argumentu razoável, la bele deside ho pagina ida de’it, maibe tenki esplika klaru no konvense públiku kona ba osan ne’ebe atu multa ba vitima, nune’e familia bele haree katak desizaun ne’e justu.

“Juiz presiza argumenta desizaun ho argumentu razoavel, la bele nar-naran deit, ha’u haree balu deside deit ho pagina ne’e kuitadu, argumnta desizaun ida ho deit pagina ida rua ne’e krizi argumentu, nune’e la bele akontese krizi argumentu no familia bele simu katak los ami nia oan ne’e”.

“Suspeitu ida komete kazu, la penaliza nia no la lori ba prizaun tanba razaun ida, ka multa ne’ebe nia fo tanba razaun ida, tenki esplika klaru para públiku no familia la bele hanoin osan 5.000 hanesan troka ema nia vida ho osan, nune’e bele fo 5.000 maibe tenki esplikasaun filozofikamente hodi konvense públiku, hodi bele haree hetan katak desizaun ne’e justu ida”.

Akadémiku ne’e akresenta, juiz molok deside la bele haree deit ba lei maibe antes atu deside tenki rona lai husi familia suspeitu, familia vitima no mos soseidade sira iha públiku tanba ne’e presiza juiz iha qualidade intelektual no integridade ne’ebe ass.

“Desizaun juiz ne’e laos deit importante deside, no tuir deit saida mak lei dehan maibe juiz nia desizaun ne’e kontemplasaun humana, juiz antes deside nia tenki haree familia vitima, haree familia suspeitu, rona mós sosiedade nia lian iha públiku, nune’e se nia rona ona advogadu nia argumentu, rona tan prokurador nia argumentu, tanba ne’e mak ita presiza juiz iha qualidade intelektul.”

“Nia tenki iha integridade, se kuandu nia la iha kapasidade maka nia la bele deside ho los, nia la bele hola parte envolve ba verdade hodi deside defende justisa ba ema hotu, nia tenki brani, se nia la brani maka nia la bele halo buat ida, ita presiza brani atu bele deside ida ne’e, se ita deside deit tuir saida mak lei dehan ita la presiza iha juiz”.

“Troka deit juiz sira ho robot para ita ketik deit nia programa, ketik deit nia remot automatikamente, ita tuir ona saida mak lei dehan, se ita deside deit tuir saida mak lei dehan maka ita la iha diferente ho robot, ha’u hanoin ba oin artefisial inteligente bele troka hotu ita tanba se ita deside la ho konsiente, juiz tenki deside mós ho konsiente la bele lei deit”.

Tribunal ne’e lolos fatin ne’ebe nobre no ema bolu juiz sira liurai, ne’e laos tanba sira hatais faru juiz maibe tanba nia desizaun sira entaun nia desizaun sira tenki konkretiza buat ida liurai ne’e, para ikus mai la bele hafoer fali prinsipiu estadu direitu.

“Lei ne’e instrumentu justisa, justisa ne’e objetivu husi desizaun tribunal tanba ne’e kuandu instrumentu ida ne’ebe ita uza, juiz konsidera katak la lori justisa ba vitima maka ita bele buka dalan seluk, juiz iha liberdade, estadu fo liberdade ba juiz atu deside independentimente la bele iha interevnsaun, se deit tanba ne’e mak juiz deside tenki fiar an”. Nia sublinha

Iha sorin seluk, Prezidente C12N Felipe Rodrigues Pereira haktuir iha loron 13 fulan marsu 2025 akontese dezastre iha loja funan Buras nia oin, motorista ida ho velosidade a’as choke Zilzema Verdial Goncalves ne’ebe rezulta Zizelma tenki lakon nia vida iha HNGV, Dili.

“Zizelma nia mate husi dezastre ne’e lori prekupasaun bo’ot ba publiku ho perguntas oi-oin. Preokupasaun ne’e sai bo’ot liu tan wainhira juiz, Dr. Jose Goncalves hatun desizaun ho pena prizaun tinan 3 no suspensaun ba tinan 4. Familia vitima la simu hodi ikus mosu disturbus iha Tribunal Primeira Instansia Dili”. Teni Prezidente C12N Felipe Rodrigues Pereira iha Delta 2, 02/04/2025

Prezidente C12N Felipe Rodrigues Pereira hatutan haree ba situasaun hanesan temi iha leten, C12N no G-AR hakarak hato’o informasaun balun ligadu ho kazu ne’e katak dezastre ne’e akontese provolta de 20.20 HTL.

“Wainhira matebian Zizelma Fátima atravesa iha zebra cross nia leten iha kareta balun para hodi fo’o matebian Zizelma la’o-atravesa, Motorista ida halai ho velosidade a’ as no choke matebian tha zebra cross nia leten, Matebian nia isin monu-katik kuaze provolta de 8 metros”.

“Matebian Zizelma zia alin no Senhora ida mak fo’o sekoru hodi tula matebian ba Klinika ida iha Comoro, depois mak foin “runk” ha INGV 6. Motorista la iha karta kondusaun/SIM, Numeru matrikula motor nian falsifika tanba númeru sasi motor nían la kondis ho dokumentus motor nian diskonfia motorista iha kondisaun lanu”.

Porta voz ne’e konsidera motoristarefere komete infrasaun tanba motorista la iha karta kondusaun/SIM, motorista la para hodi fo oportunidade ba matebian atravessa iha zebra cross nia leten.

“Velosidade motor ne’ebe a as, halai liu limite. 45km/h. nune’e hamonu matebian katik dook provolta 8 metros husi zebra cross, númeru matríkula motor nian falsu/inventadu, númeru motor nian la kondis ho dokumentu no motorista Kondisaun lanu.”

Liu husi infrasaun sira iha leten mak ikus kontribui ba dezastre no hamate matebian Zizelma no hamosu preokupasaun no pergunta ba sira.

“Polisia tranzītu seguransa no rodaviariu halo investigasaun ba infrasaun ka rekolha informasaun ka faktu sira hotu ne’ebe mensiona iha leten hodi submete ba Ministériu Públiku ?, Tamba sa motorista halai ho verosidade lais ?”.

“Iha ema ruma duni nia, ka motorista iha kondisaun lanu ? Polisia halo teste nune’e ba kondenadu hodi deteta kondenadu ninia kondisaun fizika iha kalan ne’eba ?, Tamba sa númeru matrikula no “númeru sasi motor nian la kondis ho dokumentu? Halo investigasaun ruma ba ida ne’e ?”.

“Tuir informasaun ne’ebe C12N no G-AR hetan, prokurador aprezenta ba Tribunal mak Zizelma, Tanba sa la aprezenta rezultadu investigasaun husi infrasaun seluk ne’ebe motorista matebian ne’e komete? Ka prokuradora la simu informasaun ka faktus sira ne’e hodi aprezenta ba Juiz?”.

Juiz iha Sala Julgamentu

Informasaun ne’ebe C12N no G-AR simu hateten katak, iha loron julgamentu, dia 28 de Marsu 2025 familia vitima, suspeitu no familia suspeitu nian tama ba sala julgamentu ba para rona no simu desizaun ne ebe Juiz prepara ona. Prokuradora, dra. Benvinda do Rosario atu halo intervensaun juiz Jose Goncalves la fo oportunidade.

Iha informasaun mos katak Advogadu suspeitu nian husu atu retira a’an husi Advogadu tamba nia mai substitui deit ninia kolega, Advogadu ladun tuir formasaun maibe juiz ignora. Nune’e julgamentu kontinua la’o no tama ba leitura desizaun.

Situasaun iha sala julgamentu ne’e mak ikus hamosu disturbus ka barulhu iha Tribunal no hamosu mos tan vitima foun, alin feto ida tenki baixa iha HNGV.

Bazeia ba informasaun no observasaun ne’e, C12N no G-AR foti konklusaun balun katak iha kazu ne’e polisia tranzitu la uza insting polisial ho maximu hodi investiga ka halo apuramentu ba faktu sira.

“Akuzasaun prokuradora. Dra. Benvinda do Rosario la klean, la hato’o faktus kompletu no ho ansi submete prosesu ba tribunal, Juiz, Jose Goncalves la halo leitura ba situasaun jeral ne’ebe haleu kazu ne’e, Juiz lolos buka atu rona barak antes foti desizaun”.

“Liga ho dezastre tranzitu pur neglijénsia em jeral, espesialmente ba dezastre ne’ebe hamate Zizelma, iha impresaun katak iha nivel polisia, nivel prokuradoria no Juiz sira iha tiha ona “meius instant,” hafasil prosesu hodi oferese justisa ba vitima ka familia vitima nian, mak hanesan hadame parte sira, simu 5 to’o 10 mil dolares ba familia vitima”.

“Julgamentu ba kazu neglijensia iha tribunal la’o hanesan rai-lakan, lalais tebes, sein haree no tetu sirkunstansia seluk ne’ebe haleu ka kontribui ba dezastre tranzitu ne’e. Ezemplu, numeru matrikula motor. “numeru sasi” motor nian no motorista halai ho velosidade a’as iha kazu ne’e. publiku la hetan ninia. razaun/justifikasaun. Ne’e responsabilidade nivel polisial ka prokuradora nian atu buka hatene”.

Familia vítima husu ba PNTL hodi halo investigasaun tuir krimi tuir verasidade akontesimentu no parte relevante sira hodi fo atensaun ba sistema justisa iha Timor-Leste.

“Polisia Tránzitu Seguransa Rodaviariu no Seksaun investigasaun kriminal presiza aprofunda servisu investigasaun nian hodi bele apura faktus no verasidade ba krimi ida ne’e husi dezastre ne ebe hamate Zizelma bele lori ka fo indikasaun ba krimi seluk”.

“Ba Prokurador/a iha Ministeriu, buka atu apura faktus sıra Ministériu Publikasaun krimi ida antes submete prosesu ba Tribunal. Ba Juiz sira, espesialmente ba Juiz Dr. Jose Gonçalves presiza hala’o papel quiz nian ne’ebe mak mais prinsipal, lori ka garante justisa ba ema ne’ebe buka justisa”.

“Funsaun juiz nian mos mak oinsa liu husi ninia desizaun sira bele benefesia sosiadade em jeral no resolve konflitus atu nune’e bele harmosu trankuilidade no harmonia sosial. Serteza juridika ne’e importante maibe importante liu mak garante justisa ba ema ne’ebe merese atu hetan justisa liu husi desizaun juiz nian”.

Prezidente C12N ne’e husu ba Parlamentu Nasionál hodi tetu no halo alterasaun moldura de pena ba krimi por neglijénsia hodi juíz sira bele to’o pena prizaun entre 4-7 anos ba autor krimi nian.

Prezidente G-AR João “Choque” da Silva deklara nia parte la satisfeitu ho desizaun ne’ebe juiz foti.

“Ami iha ne’e mesak rezisténsia hotu de’it no ami laiha intensaun atu estraga fali juiz, estraga fali ami nasaun, asaun ne’ebe akontese iha Tribunal ne’e, asaun espontania tanba insatisfaz ho desizaun balu mak juiz foti”.Choque afirma

Choque akresenta, “Kazu ne’e la’os foin ida maibe kazu ne’e rua ona, kazu ida konaba ha’u nia kolega ida ho naran Renatu Vieira, mate iha Kulu-Hun halo falla iha artigu haat no to’o iha tribunal maibe tribunal deside de’it, no prokurador tuur nonok de’it la argumenta buat ida, nia mate husik hela nia oan na’in hitu no nia espoza laiha servisu”.

“Prokurador ne’e nonok de’it hetan osan povu nian hetan fasilidades estadu nian maibe tur nonok de’it kuandu nonok de’it ne’e iha atrativa rua ida laiha kapasidade, no ida simu subornu (sogok) husi kotuk, hakarak hateten de’it ami luta hakarak hetan lialos”.

Enkuantu, Defensor Públiku Estaquio Guterres afirma nia parte sei hatama rekursu hodi kontesta ba TJPID hodi hodi loke fali ba faze ba faze tuir mai.

Jornalista : Ekipa Kobertura