Istoria Estudante UNTL ! Nelson : Lafaek Tata Kotu Ha’u Nia Ain

SAPNewsTL, Dili : Istoria Estudante Departamentu Inclusão Social, Fakuldade Ciensia Sociais, Universidade Nasional Timor Lorosa’e (FCS-UNTL), Nelson Barros Pereira Xavier ho nia titlu “Ha’u Nia Istoria”. Estudante Nelson Barros Pereira Xavier hetan tata husi Lafaek iha tinan 2013, wainhira nia ho kolega sira ba Bee Bikan-Tidi Hato-Udo, Munisipiu Ainaru.

Ha’u oan husi Evangelino Pereira ho Benedita Barros no hamutuk ho maun alin na’in 9 kompostu husi Mane 5 no Feto 4, ha’u mak hanesan oan daikus husi familia ida ne’e. Ha’u nia Apa ho Ama moris hanesan vida Agrikultor.

Ha’u moris iha loron 28 fulan Augustus tinan 2002 iha Aimer-leu hahú husi momentu ne’eba ha’u nia kondisaun fiziku la hó Defisiensia, haú halo ona tinan 8 ha’u hahú eskola iha Primaria iha E.B.C Aimer-leu iha Tinan 2010, iha momentu ne’eba ha’u eskola too kuartu anu (IV) iha tinan 2013 wainhira too iha fulan Novembru ami ezame hotu no ami feriadu ha’u ba ho Ama iha toos , nune’e ha’u ho kolega sira ba Tihá Baboras (kadiuk) iha Bee Bikan-Tidi ne’ebe mak lokaliza iha Postu administrativu Hato-udo iha Bonuk ne’ebe mak luan/klean tebes, iha momentu ne’eba iha dader ami ba Tihá too iha loraik 06:34 Otl. Hanesan ne’e ami ba foti rede iha kedas momentu ne’e ha’u hetan tata husi Lafaek.

Lafaek dada ha’u ba bee laran, ha’u nia kolega ida ho naran Agusto mak ajuda ha’u iha momentu ne’eba hodi dada malu ha lafaek, to iha 07:19 Otl. hanesan ne’e kolega konsege lori Ai-maran ida baku iha lafaek nia inus nune’e lafaek husik ha’u, no ha’u nia kolega ami na’in rua sa’e tiha iha ai-leten maibe sei dook husi rai maran, iha sorin balun ba maun ida ho kolega ida seidauk fila, nune’e kolega bolu sira na’in rua tama mai hamutuk ho kolega ne’ebe mak ajuda ha’u, no sira na’in 3 hi’it ha’u sai ba rai maran maibe kalan ona.

Iha 08:30 Otl, kolega sira ne’ebe mak halai uluk ne’e ba bolu familia sira iha toos, nune’e sira mai hulan ha’u iha bee Bikan-Tidi hodi fila ba uma, too iha uma kuaze 10:14 otl. Iha momentu ne’e tamba lafaek tata ha’u nia ain-kotu kedas, hela de’it mak ha’u nia ain-uat boot iha ain nian ne’e mak seidauk kotu hodi ka’er metin hela ain sama rai nian ne’e. Husi klaran mai too iha kelen nian ne’e kotu hotu.

Iha kalan ne’e familia sira barak mak diskute malu kona-ba ha’u nia ne’e iha sira seluk hateten katak hela nia Ain-uat ne’e di’ak liu ita tesi de’it ona nune’e bele hodi Ai-moruk Timor kura de’it ona. Iha sira seluk hateten katak lori ba ospital mak halo amputasaun de’it maibe iha momentu ne’e ha’u nia ran sai hotu entaun ha’u nia Apa boot foti desizaun hodi telefone ambulansia hodi ba foti ha’u iha toos hodi transfere kedas mai iha ospital Hato-udo.

Iha kedas ne’eba sente labele hodi mai Ainaro no lori mai iha Maubisse labele liu iha momentu ne’e transfere kedas ha’u mai iha ospital nasionál Guido valadares hodi halo amputasaun ba ha’u nia ain. No ami baisa iha ospital kuaze fulan 2 no husi ne’eba hau alta husi ospital hetan mana Aureya ne’ebe mak servisu Centro Naciónal Rehabilitação (CNR) nia foti ha’u nia naran i lori ami ba iha sira nia servisu fatin hodi fo assistensia ba ha’u.

Iha altura ne’eba primeiru sira foo uluk Kadeira-Roda ida ba ha’u tamba hare ba kondisaun Ambiental, iha ha’u nia moris fatin entaun ami atu fila ba Hato-udo, ha’u ho ha’u nia Ama no Maun ba fali CNR hodi foti fali Ain-tonkat, nune’e ami hodi fila fali ba Hato-udo, au mezmu tempu ha’u kontinua fila fali aula aprendizajen iha klasse kintu anu(5o) iha eskola E.B.C Aimer-leu, iha 2014 hanesan estudante sira seluk.

Hanesan Ema ho Defisiensia iha momentu ne’e sente kontente tebes wainhira apriende hamutuk ho kolega sira, iha tratamentu igual husi manorin na’in sira maibe la kleur de’it komesa ona mosu diskriminasaun,separasaun entre ha’u ho kolega sira, husi manorin na’in sira liga ho regulamentu sira iha eskola nian. Maibe ha’u nafatin iha espiritualismu ba apriende no la hamate ha’u nia vontade.

Ha’u nafatin tahan ho barreira Ambiental,atitudional no konstituisional hirak ne’e, too mai iha Pré-sekundaria iha oitavu anu (8o) no ha’u sente labele loos ona atu mantein ho siatuasaun hirak ne’e, i ha’u nia familia moos fo desizaun mai katak di’ak liu o tenke hapara o nia eskola, hare ba ha’u nia kondisaun la kondis ona ho buat ne’ebe mak manorin na’in sira halo mai ha’u. Entaun iha momentu ne’e ha’u rasik foti aksaun rasik hodi halo tranferensia ba fali iha eskola E.B.C 10 de Abril 99 Gleno hodi hala’o fali ha’u nia estudu iha nunu anu (9o) iha Ermera.

Hau eskola iha ne’eba iha tinan 2017 no ha’u sente tratamentu ne’ebe mak manorin sira iha ne’eba halo mai ha’u di’ak tebes, diferente tebes ho tratamentu ne’ebe mak ha’u hetan husi ha’u nia rai Hato-udo rasik. Iha 2018 ha’u pasa on aba Sekundaria iha klasse Desimu anu (10o) ha’u fila fali ba eskola iha “ Escola Colegio Nossa Senhora de Lourdes Hato-udo” obrigatoriamente ha’u tenke tuir de’it ambiente mezmu ke buat hotu la kondis ho ha’u nia kondisaun fiziku.

Husi difikuldade ne’ebe mak ha’u hetan husi eskola, komunidade no ha’u nia familia sira, sai hanesan materia ida ba ha’u no iha momentu ne’e ha’u moos seidauk iha koñesimentu kona-ba assuntu defisiensia nian, nune’e maske buat hirak ne’e sai barreira boot ida maibe ha’u prontu foti desizaun ba ha’u nia aan rasik hodi hakat ba oin, tamba ha’u fiar katak loron ida ha’u moos bele. Nune’e ha’u remata tiha ha’u nia estudu sekundaria ha’u nia familia foti desizaun katak o lalika kontinua ona, para de’it iha ne’e razaun husi sira katak “ o nia kondisaun hanesan ne’e ba eskola iha Dili hela ho ema la halo servisu ema bele estraga o”.

Ha’u nonok de’it hodi deside mesak iha ha’u nia laran, iha momentu ne’e kedas ha’u bosok ha’u nia familia katak ha’u ba troka Ain-tonkat iha Dili, nune’e sira foo osan, kalan ha’u viajen husi Hato-udo mai too iha Dili ha’u ba troka Ain-tonkat hotu, ha’u moos komesa buka Organizasaun ba Ema ho Defisiensia sira hodi husu fatin ba ha’u atu hela. Primeira ha’u ba uluk iha Raes Hadomi Timor Oan (RHTO) no sira hateten mai ha’u katak fatin ne’e ba servisu nian de’it, ema hela la iha.

Segundu sira husi RHTO lori fali ha’u ba iha Assosiasaun Defisiensia Timor-Leste (ADTL) ha’u hatoo difikuldade ba sira kona-ba oinsá mak ha’u bele asesu ba eskola iha Universidade liga ho ha’u nia dokumentasaun ne’ebe mak ha’u hatama iha Ministeriu Solidariedade Sosial i Inkluzaun no moos ha’u konfirma kona-ba hela fatin ba ha’u, nafatin sira hateten ba ha’u katak fatin ba Ema ho Defisiensia la iha. Nune’e moos sira esplika ba ha’u kona-ba fundus husi ADTL hodi selu Ema ho Defisiensia la iha ona no sira hapara tiha ona tinan 2020.

Ha’u nafatin iha esperansa hodi buka nafatin fatin ba ha’u atu hela nune’e ha’u hetan fali kolega ida ho naran Ajuvi husi AHDMTL nian ha’u husu ba nia kona-ba hela fatin no nia hateten mai ha’u katak nia hatene fatin ne’ebe mak EhD hela, entaun ha’u husu nomor nia foo Mana Amaku nia nomor mai ha’u no mana ne’e mak hanesan finansan iha Fundasaun Ahisaun. Iha loron tuir mai ha’u kontaktu mana Amaku no nia dehan mai ami nia fatin pois mak ita koalia, iha momentu ne’e ha’u ba sira nia fatin no nia hateten mai ha’u katak fatin ne’e ba feto sira mak hela de’it, iha kedas ne’e ha’u sente triste makaas loos ho hela fatin ba ha’u.

Iha momentu ne’e moos ha’u nia Diploma seidauk assina entaun sira husi Fundasaun Ahisaun atu ba Manufahi nune’e ha’u aproveita ho sira ba too iha Hato-udo hodi assina ha’u nia diploma. Hotu tiha fila hamutuk ho sira, nune’e too mai iha Ahisaun kalan ona entaun Maun João ne’ebe mak hanesan kondutor nia moos hela iha ho kolega Defisiensia mane na’in 3 iha ne’eba, nia hateten mai ha’u toba de’it aban mak fila. Dader ha’u atu fila nia dehan mai ha’u halimar iha depois mak fila, entaun ha’u toba iha ne’eba kuaze kalan 4 no sira husi ADTL telefone ha’u atu ba tu’ir interviu iha Ministeriu Superior Siénsia i Kultura.

Fila husi interviu ba fali Fundasaun Ahisaun kolega Defisiensia mane 3 ne’e moos mesak ema ne’ebe mak kriatividade ha’u moos hakarak apriende ho sira nune’e sira hateten mai ha’u katak o hakarak hatene entaun toba ho ami iha ne’e hodi o bele apriende di’ak liu tan. Iha ne’e kedas ha’u moos apriende no ajuda sira halo kellu, koa ai sira hodi halo kruz, viola, ema nia naran, frame, no koko dezeñu ema nia oin sira.

Wainhira ha’u hela ho sira ha’u sente kontente ona hodi hala’o estudu iha Universitariu Nasional Timor Lorosa’e iha Fakuldade Siensia Sosiais, Departamentu Inkluzaun Sosial. Liu husi fatin ne’e bele enkoraja ha’u ba apriende iha fatin fatin no movimentu voluntariu sira.

Nune’e iha tinan 2022 ha’u hetan oportunidade hodi ba treinamentu husi Juventude Dezenvolvimentu Nasional (JDN) kuaze fulan ida ho balun nune’e ami ho Defisiensia ho grupu foinsa’e sira ne’ebe la hó defisiensia serbisu hamutuk hodi identifika issu sira ne’e mak sai difikuldade boot ba Ema ho defisiensia iha sosiedade.

Depois de ida JDN suporta ami hodi kria filme nune’e bele hatudu abilidade ne’ebe mak ami iha, no moos foo ami nia mensajen liu husi filme ne’e atu ema bele uza terminolojia ida ne’ebe mak dignu ba Ema ho defisiensia. Iha filme ne’e rasik ami moos konta ami nia istoria kona ba deskriminasaun ne’ebe mak hetan husi Familia,komunidade,sosiedade, iha eskola no iha instituisaun publiku no privadu sira no ho transporte publiku sira.

Aleinde ida ne’e JDN motiva ka suporta ami hodi halo tan eventu ida iha palasiu prezidensial nune’e sai hanesan sosializasaun ida publiku, hodi hatene katak ema ho defisiensia moos bele, no iha ne’eba ami hatoo ami nia liafuan sira husi Faru, poster, stiker, no moos liu husi kriatividade sira ne’ebe mak ema ho defisiensia iha, hanesan halo kellu hpo mensajen, halo frame ho mensajen, nst.

Nune’e iha tinan 2023 JDN nafatin kolabora makaas ho EhD hodi luta ba Edukasaun ida ne’ebe mak inklusivu liu, ho ida ne’e JDN serbisu hamutuk ho APTC no SEFOPE hakarak promove EhD iha sentru treinamentu sira. Ho ida ne’e ha’u agradese tebes JDN bolu ha’u ba serbisu hamutuk ho sira hodi halo konekta EhD no Sentru Treinamentu sira nune’e sira sir abele hetan informasaun ba malu liga ho programa sira no moos nesesidade EhD nian.

Liu husi serbisu hamutuk ida ne’e ami realiza Eventu ida ho nia Tematiku mak Ekspozisaun Karreira ba Ema ho defisiensia iha Fundasaun Oriente, loron sesta-feira 24/03/2023 iiha eventu refere hetan partisipasaun husi EhD no sentru Treinamentu sira no ONG sira no moos husi SEFOPE rasik. Objektivu husi ekspozisaun ne’ebe mak atu promove edukasaun inkluzivu.

Ha’u sente orgullu tebes tanba ida ne’e hanesan momentu ida ne;ebe mak furak tebes, tanba ha’u bele apriende buat foun lubuk ida husi ne’eba, no apresia tebes au mezmu tempu iha momentu ne’e ha’u mos sira tau ha’u ba iha komisaun Organizador sai hanesan koordenador hodi servisu hamutuk ho bin Aliança no kolega sira husi JDN hodi realiza eventu refere.

Haksolok loos ho JDN nia suportasaun bele hanorin ha’u oinsa mak atu lidera aktividade ruma liu husi kolaborasaun, no promove tebes ha’u hanesan EhD maibe sira nunka husik ha’u iha kotuk dudu ha’u iha oin hodi halian lian Ema ho Defisiensia nian iha Timor-Leste.

Hakerek Na’in : Nelson Barros Pereira Xavier