“Mundu Jornalismu Espasu Autokonfiansa, Defeza Ba Direitus Humanus”

SAPNewsTL, Dili : PDHJ konsidera Mídia hanesan instrumentu ba promosaun boa governasaun katak wainhira ita halo monitorizasaun, supeviziona hahalok ukun nain sira no instrumentu advokasia ba protesaun direitus humanus katak wainhira mídia halo investigasaun ba korupsaun ka publika kazu abuzu seksual ne’ebe ke envolve politiku ka figura publika ruma, abuzu seksual hasoru estudante, agresaun fizika hanesan polísia hasoru sidadaun.

 SAPNewsTL : Oinsa, ita nia experiensia iha Mundu Jornalismu ?

Virgílio Lamukan : Ba ha’u, Mundu jornalismu sai fatin ne’ebe fo autokonfiasa ba ha’u nia karakter pessoal tanba ha’u nia background akadémiku ne’e laos jornalismu, ha’u estuda engenharia mekánika, ha’u falha sai engineiru. Ikus mai sai jornalista ne’e tanba sirkunstánsia iha momentu ne’eba,  ha’u nia involvimentu iha ativismu  entaun la halo ha’u konserta estuda kona-ba departamentu ne’ebe ha’u foti mak engenaria laiha tempu atu fokus. Ha’u envolve iha politika nian ikus mai ha’u deside para ha’u nia estudu iha engenharia mekánika no hahú buka espasu oinsa halo buat seluk ne’ebe util ba ha’u nia rai.

Komunikasaun ne’ebe mak ha’u iha ho maluk jornalista, ativista, iha momentu ne’eba presaun husi regime ordem baru H. M. Soeharto nian komesa makaas hasoru liberdade imprensa entaun jornalista barak mak hahu envolve ann iha aktividade publikasaun klandestina ne’ebe mak ema bolu hanaran (Under Round Media), ha’u hahu partisipa inklui mos ha’u nia partisipasaun iha Resisténsia Nasionál Estudante Timor-Leste (RENETIL), organizasaun estudantil ne’ebe mak nia foku luta ba independensia Timor-Leste nian no nia instrumentu media no ha’u nia involvimentu iha ne’eba.

Iha 1997, inisiu 1998 hafoin iha formasaun jornalístiku husi ISTI (Institutu Studi Arus Informasi) ne’ebe jornalista Indonesia senior sira funda hodi fo formasaun ba estudante sira entaun tina-tinan sira iha prémiu ba (The Best Ten) publikasaun iha 1997 ne’e eskola sanulu mak hetan prémiu, no premiu ida mak representante nain rua husi média univesidade mak tuir formasaun jornalístiku.

Iha momentu ne’eba ha’u ho kolega, agora Vise Primeiru Ministru Eng. Mariano Assanami Sabino,  ami nain rua sai hanesan partisipante ba formasaun ne’e ho extraordinariu tanba sira konsidera ami nain rua ema estrangeiru tanba partisipa durante fulan ida no depois semana rua ikus ne’e sira fo opsaun ba ami atu halo estajiu entaun irmão Assanami nia hili ba Tempu Interaktif no ha’u hili The Jakarta Post, entaun iha ne’eba mak ha’u iha paisaun ba jornalismu.

Tuir mai hetan formasaun jornalistiku espesifikamente ba Timor oan no ami besik 50 ou 60 mak tuir formasaun depois formasaun ami hamutuk hamosu publikasaun ida ne’eba mak hanaran Talitakun.

Talitakun moris iha 1997 no iha 1999 komesa lori mai Timor, ha’u mai Timor, iha momentu ne’eba kompanheiru Fernando de Araujo Lasama (Matebean), momentu ne’eba hanesan responsavel ba area komunikasaun ba komisaun preparasaun ba referendu nian, ha’u hetan ordem husi kompanheru Lasama atu lidera publikasaun ne’ebe mak hanaran Vox Populi ne’e regularmente semana-semana ami fo sai maibe barak liu kona-ba ba kampanha referendum.

Iha tinan 1999-2000, ami hahu hari’i fali tablet ida semanal naran Lalenok ne’e ami hahu ho objetivu hodi hatoman ann hakerek iha tetum no publikasaun tomak iha tetun moris to’o 2004 no 2005 hanesan ne’e mak para.

Iha 2006 komesa hetan nomeasaun ba tur iha Konselhu Administrasaun Rádio Televisaun nian hanesan Presidente no mos sai hanesan Diretor Jeral, tuir mai sai Diretor NGO HABURAS, tempu kontinua passa, iha tinan 2016 Virgílio Lamukan hetan konfiansa no eleitu sai primeiru Prezidente Konsellu Imprensa to’o 2022, hetan fali fiar husi Parlamentu Nasionál hodi lidera Provedoria dos Diretos Humanus e Justisa (PDHJ) to’o ohin loron.

SAPNewsTL : Ita nia dejafiu iha mundu jornalismu ?

Virgílio Lamukan : Wainhira ita sai jornalista ne’e iha relasaun ho ema hotu-hotu husi komponente sosiedade hotu, husi ain tanan to’o ema boot (Prezidente Repúblika) ne’e iha relasaun hotu. Relasaun ne’ebe ke dalaruma iha o nia konteudu ne’e laos relasaun ne’ebe ke hanoin kontraditivu, ezemplu o relasaun ho polisia ne’ebe ke nia esforsu hela atu kaer kriminozu ida ka aktivista ruma mas ita jornalista iha relasaun diak ho ema ne’e, entaun nia dezafiu ne’e mak oinsa o atu mantein o nia segredu profisional, atu o labele informa ba polisia dehan ema aktivista ne’e ha’u hetan iha fatin ne’e tanba ita intrevista polísia hatene dehan ami buka kleur ona la hetan, hanusa mak jornalista bele hetan  entaun polisia tenta buka informasaun liu husi ita atu ke’e informasaun sira hodi buka hatene hanesan uluk matebian Alfredo Reinaldo, uluk ita buka laiha mas derepente mosu iha MetroTv entaun ema buka hatene dehan jornalista de’it mak iha koneksaun

Dezafiu seluk tan, maka tanba ita kunese ema hotu-hotu entaun ita tenke iha kapasidade atu komunika ho sira tuir ida-idak nia natureza, buat diak ne’ebe aprende husi jornalizmu ne’e mak halo ita respeita igualdade de fontes, ba jornalista, atu primeiru ministru ka Prezidente hanesan fontes, o nia nivel ne’ebe hanesan, sira ne’ebe negosiante entaun hanesan fontes iha ita nia notisia nia pozisaun ne’e hanesan.

Ita kunese ema barak entaun ita tenke hatene buat hotu-hotu atu nune’e Tiu/a sira iha merkadu husu kona-ba situsaun guvernu nian ne’e jornalista labele hatan dehan ha’u la hatene tanba jornalista ema sempre husu, konserteza ita entrevista ho Prezidente ho Primeiru Ministru ne’ebe ema hatene katak jornalista hatene buat hotu-hotu, entaun ita tenke iha resposta ba sira, nune’e mos wainhira ita hasoru ministru ka hasoru boot sira sira sempre dehan ita hatene buat hotu ne’e mak sira tauk atu koalia buat hotu-hotu ba ita entaun dezafiu ba ita jornalista mak ne’e.

SAPNewsTL : Oinsa PDHJ nia haree ba dezenvolvimentu orgaun komunikasaun sosial iha Timor Leste?

Virgílio Lamukan : Iha era agora ne’ebe plataforma dijital sai ona plataforma importante ba komunikasaun públika, PDHJ nia hanoin iha kontekstu Timor nian haree katak mídia iha plataforma dijital sira ne’ebe ke hasú mosu ne’e sinal ida diak tanba hamosu opsaun oi-oin ba ita nia sosiedade atu asesu ba informasaun, laiha dehan kanal úniku, hanesan uluk, iha tempu Indonesia nian ne’e TVRI de’it, RRI deit, ka jornal karik hanesan KOMPAS sira ne’e de’it seluk laiha mas agora iha RTTL, GMNTV, STLNews, Guardamor, NEON METIN, agora iha tan SAPNews, entaun kuandu media barak mosu fo opsaun barak ba ita nia sosiedade, ita nia sidadaun sira iha liberdade atu hili.

Ba provedor nia espetativa katak kualker mídia ne’ebe ke mosu wainhira nia transforma nia an hanesan instrumentu ka hala’o nia papel hanesan instrumentu ba kontrolu sosial, PDHJ konsidera ida ne’e hanesan instrumentu ba promosaun boa guvernasaun katak wainhira ita halo monitorizasaun, supeviziona hahalok ukun nain sira nian atu sira kontinua responsavel ezekuta saida mak sira promete hela ba povu durante kampaña ida ne’e aktividade ne’ebe halo promosaun boa governasaun.

Ami provedor konsidera mídia hanesan mos instrumentu advokasia ba protesaun direitus humanus katak wainhira mídia halo investigasaun ba korupsaun ka publika kazu abuzu seksual ne’ebe ke envolve politiku ka figura publika ruma, abuzu seksual hasoru estudante, agresaun fizika hanesan polísia hasoru sidadaun. Papel mídia importante iha ne’e.

SAPNewsTL : Oinsa ita nia mensajen ba foinsae sira iha SAPNews?

 Virgílio Lamukan : Parabens ba Família SAPNews, Parabens liu-liu ba fundadores sira ne’ebe ke hamosu inisiativa atu estabelese mídia ida ne’e, tinan rua ona maibe esperiénsia hatudu katak tinan rua ne’e seidauk natoon atu teste ita nia komprimisiu ne’ebe ke ita hakarak atu halo.

Entaun hakarak kongratula SAPNews ba ninia ezistensia nomos ba nia fundadores sira ne’ebe ke maioria joven no estudante, hein katak SAPNews bele sai opsaun ida ne’ebe ke mai ho nia identidade rasik, ninia foku rasik katak nia labele halo hanesan sira seluk, mai ho nia karakter natureza rasik, ezemple Diligent News nia mai ho nia karakter tanba nia ho Portugues,  Hatutan.Com mai ho karakter investigativu, karakter ne’ebe enfrenta espiritu joven i joven akademiku, jornalizmu katak mezmu joven ne’ebe ho aten brani atu konfronta maibe konfrotasaun ne’ebe bazeia ba faktus i liu-liu bazeia ba evidénsia ne’ebe profesionalmente nomos sientifikamente ita bele responsabiliza.

Ba SAPNews, ha’u nia parabens no haksolok liu tan tanba SAPNews ninia Xefe Redasaun ho Vise Xefe Redasaun mesak feto ida ne’e ba porvedoria direitus humanus ne’e sinal diak tanba iha idade joven feto sira hahú hetan oportunidade atu lidera orgaun komunikasaun sosial, bainhira feto hahu lidera ida ne’e bele mos ho espasu barak liu ba feto sira atu koalia i mos ba sira seluk atu fo opiniaun atu nune’e mídia labele domina ho karakter patriarkal ne’ebe durante ne’e domina iha mídia sira.

SAPNewsTL : Oinsa ita nia esperansa ba SAPNews iha futuru?

 Virgílio Lamukan : Ha’u hakarak SAPNews labele hanesan ho ha’u nia mídia sira uluk ne’ebe ha’u pertense ba ne’ebe ke agora laiha ona maibe ha’u hein katak tinan lima tinan sanulu mai se laos ha’u pelumenus provedor ka provedoria seluk sei kontinua fo kongratulasaun tanba SAPNews sei kontinua eziste.

Entaun, ha’u hein katak maske SAPNews la’os entidade ne’ebe ke atu buka lukru maibe hein katak SAPNews hatene halo estratejia oinsa bele garante sustentabilidade SAPNews nian hodi kontinua hala’o misaun no vizaun ne’ebe ke deside ona iha SAPNewsTL.

Jornalista : Luis Pailofo