Produsaun Mina Bayu Undan Termina ! CGT-TL Husu Governu Investe Iha Setor Produtiva

Imagem : Kordenador CGT-TL Jemicarter dos Reis hala’o konferensia imprensaย iha Salaun CGT-TL 25/06/2025.
SAPNewsTL, Dรฌli : Produsaun Mina Bayu Undan termina & fundu minarai hela billaun 18, Rede Sosiedade Sivil liu husi Core Group Transparensia Timor-Leste (CGT-TL) preokupa sustentabilidade finanseira ba futuru maske estadu gasta ona billaun.
Ermelinda Soares – SAPNewsTL
Kordenador CGT-TL Jemicarter dos Reis hatete, Timor-Leste simu total reseita akumuladu iha Fundu Petroliferu billaun 35, gasta tiha ona billaun $17. Fundu Petroliferu, agora ho balansu billaun $18.
“Maske gasta ona kuaze metade. Timor-Leste seidauk hetan soberania ai-han, konsumu nasional kontinua depende ba importasaun, no malnutrisaun ne’ebรฉ afeta povu kuaze metade, dezempregu kontinua sa’e no servisu pรบbliku kontinua mukit, infrastrutura neสผebรฉ estadu uza ba justifikasaun iha despeza sira estrada, edifisiu, ponte no aeroportu sei depende ba OGE”.
“Eletrisidade nu’udar ezemplu sentru eletrisidade (Betano no Hera), sei kontinua depende ba subsidiu OGE kada tinan. Iha 2025, setor eletrisidade hetan subsidiu tokon $166.5, maibรฉ EDTL, rekola de’it reseita tokon $50-60. Ne’e hatudu katak governu tenke reavalia retornu real ba infrastrutura hirak ne’e. Maske loos duni katak enerjia ida ne’e mรณs ajuda nesesidade povu nian no atividade ekonรณmiku maibรฉ ita tenke rekoรฑese katak eziste duni no ppresiza iha idea klaru ba sustentabilidade”. Teni Kordenador CGT-TL Jemicarter dos Reis iha Salaun CGT-TL 25/06/2025.
Fundu Petrolรญferu tenke uza ba investimentu ne’ebรฉ realistiku no sustenta povu nian, la bele gasta barak atu fรณ benefisiu de’it ba elite politiku no ekonรณmiku sira. Suspende no kansela projetu neสผebรฉ retornu duvidozu, hanesan investimentu iha infrastrutura boot sira inklui setรณr mina gas ne’ebรฉ seidauk klaru nian viabilidade.
Reorienta OGE 2026 ba setรณr produtivu no sosial agrikultura, saรบde, edukasaun, indรบstria ki’ik, juventude no ambiente. Redรบs despeza des-nesesรกriu no halo revizaun fiskal fundamental-prioridade ba setรณr ne’ebe kria empregu no assegura soberania ai-han.
“CGT-TL ho membru sira kontinua akompaรฑa politika orsamentรกl no dezenvolvimentu iha Timor-Leste. Ami kontinua hato’o ba Governu hodi garante utilizasaun fundu estadu ne’ebรฉ efetivu, seguru no justa ba nasaun no povu tomak”.
Termina Produsaun Kampu Bayu Undan, Timor-Leste Tenke Fรณ Prioridade Ba Setรณr estratรฉjiku no Sustentavel iha OJE 2026
Rede Sosiedade Sivil liu husi (CGT-TL), fo klarifikasaun ba pรบbliku komentรกriu no distorsaun sira ne’ebรฉ husi Governu no pรบbliku, simu notifikasaun husi kompaรฑia Santos kona-ba terminasaun produsaun iha Kampu mina no gas iha Bayu Undan.
“CGT-TL relembra fali ba pรบbliku katak rekursu mina no gas nu’udar rekursu neสผebe naun renovavel kuandu hahu produsaun ona, sei hotu iha loron ida, Timor-Leste la iha rezerva mina no gas barak maske Greater Sunrise mak kampu provadu ba valor komersiรกl maibรฉ kampu ne’e ninian estatuta mรณs inserteza”.
Kampu Bayu Undan, Kitan no Elang Kakatua fรณ ona kontribuisaun finansiรกl ba Timor-Leste liu husi akumulasaun iha Fundu Petrolรญferu-Fundu ne’ebรฉ OGE kada tinan uza sai fonte finansiame liu 80%. Durante Fundu ne’e opera, Timor-Leste levanta no gasta tiha ona kuaze metade ba despeza Nasionรกl. Agora tenke fรณ prioridade ba investimentu iha setรณr produtivu hanesan agrikultura, peska, turizmu, indรบstria ki’ik, edukasaun no saรบde.
Iha Jornรกda Orsamentรกl 2026, CGT lamenta katak aprezentasaun ne’e seidauk fรณ evidรฉnsia ba progresu iha diversifikasaun ekonomia; Timor-Leste kontinua depende ba importasaun no fundu petrolรญferu atu sustenta despeza obrigatรณriu no investimentu sira.
Chudicth & Parseiru Pรบbliku-Privada Kontinua Sai Risku Potensiรกl Ba Orsamentu Estadu.
Governu nia desizaun atu investe ba Timor GAP iha konsorsiu ho Sunda Gas ba perfurasaun kampu Chudicth no mรณs ho kompaรฑia Suisa Stream Tec hodi harii kompaรฑia ida ho forma Parseiru Pรบbliku-Privada ba Kampu mamuk Bayu Undan no kampu esplorasaun Chuditch, ne’e laiha justifikasaun tรฉknika ekonรณmika neสผebรฉ klaru.
“CGT hatene katak Chuditch seidauk klaru iha nia rezerva, no risku ida ne’e bele aumenta vulnerabilidade ba OGE no ekonomia. Timor GAP seidauk iha rendimentu, no nia operasaun depende de’it ba OGE”. Nia hakotu
Fo hanoin mos katak, Reuniaun Konsellu Ministrus Kuarta-Feira semana kotuk ne’e iha Palรกsiu Governu Dili, Governu dasia prevรช Osamentu Jeral Estadu (OJE) hamutuk 1.85 Billiaun ba tinan 2026.
Orsamentu ne’e governu bazeia anรกlize hosi aprezentasaun Ministra Finansas, ๐๐๐ง๐ญ๐ข๐ง๐ ๐๐จ๐ฌ๐ฬ ๐๐จ๐๐ซ๐ข๐ ๐ฎ๐๐ฌ ๐ . ๐๐ข๐๐ ๐๐ฌ ๐๐๐ซ๐๐จ๐ฌ๐จ, ne’ebe delibera atu aprova Deklarasaun Estratรฉjika Orsamentรกl no tetu indikativu despeza nian ba Orsamentu Jerรกl Estadu tinan 2026 (OJE 2026).
“Instrumentu hirak-neโe, prevee ona iha Lei Enkuadramentu Orsamentu Jerรกl Estadu no jestaun finanseira pรบblika (Lei n. 3/2025, loron 23 fulan-abril), orienta polรญtika fiskรกl ba mรฉdiu prazu, asegura koerรฉnsia entre objetivus dezenvolvimentu nasionรกl no rekursu sira neโebรฉ disponivel, no estabelese limite despeza ba setรณr oioin iha Administrasaun PรบblikaPรบblika”. Sita Pรกgina Facebook Ministรฉrio Administraรงรฃo Estatal (MAE), Dili, 30/06/2025.
Ministra Finansas aprezenta previzaun ida ba kreximentu ekonรณmiku 2,7% husi Produtu Internu Bruto (PIB) ba tinan 2026, iha kontestu ida konsolidasaun orsamentรกl nian, hafoin kreximentu ida neโebรฉ prevee ona ho valรณr 4,3% iha tinan 2025. Taxa inflasaun kontinua iha trajetรณria ida neโebรฉ tun, prevee katak atu atinje 1,8% iha tinan 2025, no estabiliza besik 2% iha tinan lima oin mai.
Tetu indikativu globรกl despeza nian ba OJE 2026 estabelese iha dolar amerikanu biliaun 1,85. OJE Distribuisaun tetu orsamentรกl agregadu ba Administrasaun Sentrรกl iha OJE 2026 bazeia ba setรณr estratรฉjiku sira neโebรฉ define hosi Programa Governu.
“Planu Estratรฉjiku Dezenvolvimentu ho 36% aloka ba Setรณr Kuadru Institusionรกl, 28% ba Setรณr Kapitรกl Sosiรกl, 28% ba Dezenvolvimentu Infraestrutura, no 7% Dezenvolvimentu Ekonรณmiku no 1% ba Boa Governasaun no Kombate Korrupsaun”.
Kalendรกriu prosesu orsamentรกl estabelese distribuisaun tetu dezagregadu ba entidade sira iha loron 4 fulan-jullu, submisaun proposta ministeriรกl sira toโo loron 24 fulan-jullu, halaโo reuniaun Komitรฉ Revizaun Orsamentรกl entre loron 4 no 20 fulan-agostu, no submisaun proposta OJE 2026 ba Parlamentu Nasionรกl toโo loron 1 fulan-outubru tinan 2025.
To’o ohin loron, Kompanha Santos hapara ona ninia explorasaun Kampu Bayu Undan tanba mina maran ona, nune’e iha ona planu hodi halo desmantelamentu.
Tuir dadus ne’ebe SAP News TL asesu katak to’o ohin loron Timor-Leste rejista malnutriรงรฃo hamutuk 48%, Kiak Multidimensional hamutuk 42%, dezempru 12,5%, inseguranรงa alimentar 36%, no dependรชnsia OGE kada tinan kontinua makaas ba fundu petrolรญferu liu hosi 70-80%.

