Revogasaun Ba LPMV Promulgadu ! EUTL Agradese Deit Ba Povu Maubere

Imajem : Marsa Pasífika selebra vitória revogação lei pensaun mensal vitalícia iha Dili, 26/09/2025
SAPNewsTL, Dili : Hafoin Prezidente Repúblika Jóse Ramos Horta promulga Dekretu Parlamentu Nasionál n.º 21/2025, kona-ba revoga pensaun vitalísia, EUTL afirma kontinua vigilânsia no agradese ba povu maubere ne’ebe organiza an hamrik kontra injustiça.
Públiku nia monok fera ho informasaun hosi Prezidente Repúblika. PR promulga ona lei foun hosi PN ne’ebé halakon totál ona pensaun mensál vitalísia no direitu regalia sira-seluk. ‘Parabéns Prezidente Repúblika’, públiku sira dehan liuhusi mídia sosiál, no balun liuhusi Komunikadu Imprensa.
Ba Estudante Universitáriu Timor-Leste (EUTL) komfirma PR kumpre nia devér konstitusionál. “Ita nunka bele agradese ba ema-ne’ebé kumpre nia devér iha funsaun públiku”.
Kontráriu ho ida-ne’e, agradese ba povu Maubere no estudante sira be hamahan-an iha EUTL. Tanba povu mak inisia luta ba halakon Lei Pensaun Mensal Vitalísia (LPMV).
Enkuantu Órgaun Soberania sira formalmente ezerse de’it funsaun. Ideia ne’e bazeia ba teze katak podér iha povu [demokrasia], kuandu povu la organiza-an no hahú halo mudansa maka povu sai nafatin objetu no sai nafatin atan.
Bainhira povu organiza-an no sai forsa ida maka mudansa saida de’it bele akontese iha sosiedade. Istória prova ona, revolusaun no mudansa boboot sira sempre hahú hosi oinsá povu organiza-an. Hanesan ita-nia istória, “ita konsege manán invazór sira tanba povu organiza-an ho diresaun ne’ebé klaru”.
Maski nune’e, istória mós hatudu katak determinadu elite no grupu bele manipula istória hodi afavór ba sira-nia interese. Hanesan agora, istória nia sentidu depende ba sé mak iha podér iha tempu prezente. Ida-ne’e mak akontese daudaun ba luta povu no EUTL nian.
EUTL konsege realiza asaun-masa hodi kansela sosa karreta foun iha 2025, liuliu konsege obriga PN hodi halo lei ba revogasaun totál pensaun vitalísia, no ikusmai PR promulga.
Narrativa ne’ebé mosu daudaun mak elite sira-nian liuliu bankada Governu iha PN, ne’ebé dehan katak sira maka inisia hodi halakon LPMV tanba nu’udar sira-nia kompromisu polítika.
Istória atu hatudu fali kona-ba oinsá elite sira manipula povu nia luta ba sira-nia interese partikulár. Narrativa ne’e prodús hosi elite sira iha PN, no reprodús fila-fila hosi intelektuál tradisionál, burgés no partidu sira.
Reziste hasoru interese partikulár ka priviléjiu elite nian no reziste hasoru narrativa elite nian mak nu’udar papél sentrál ne’ebé ita hotu tenke hala’o, liuliu EUTL.
“Ita tenke mantein no halo defeza katak istória no mudansa sempre akontese nu’udar obra hosi masa ka povu. Mudansa nunka akontese tanba morál, étika no neon-di’ak hosi elite”.
Maibé mudansa sempre akontese tanba rezisténsia reál organizada hosi povu. Tanba mudansa mak nu’udar kontradisaun istórika iha-ne’ebé elite hamriik iha pozisaun konservadora [mantein kondisaun] no povu hamriik iha pozisaun progresiva [muda kondisaun
Ohin-loron, povu organiza-an no hamriik iha pozisaun progresiva istória nian. Pozisaun ne’e hatudu iha asaun-masa ne’ebé realiza hosi EUTL durante loron tolu. Povu konxiente nia kondisaun moris ne’ebé kontráriu no diferente ho elite sira.
“Iha sorin-ida, povu moris ki’ak, terus no susar. Sorin-seluk, elite sira hakarak sa’e karreta luxuozu, simu pensaun mensál vitalísia no simu benefísiu seluk tan. Kontradisaun ne’e rezulta vitória istórika ne’ebé nu’udar obra povu nian, no ita hotu iha devér atu halo defeza”.
Defeza ba obra istórika povu nian signifika reziste hasoru narrativa elite iha sorin-ida, no sorin-seluk defeza nafatin ba vitória eínsí.
“Dahuluk, Ita hotu-hotu tenke halo kampaña beibeik atu esklarese ba ema hotu katak povu liuhusi EUTL maka halakon LPMV, la’ós elite sira. Ita tenke halo defeza no reziste hasoru narrativa hosi elite ne’ebé sei mosu iha laloran polítika kampaña eleitorál”.
Tanba tendénsia boot tebes atu elite sira halo kampaña ba sira-nia neon-di’ak iha eleisaun. Bainhira elite polítiku ida manipula istória maka tenke aten-barani hodi hasoru. “Ita tenke halo defeza ba povu nia interese no esplika ba sira iha sira-nia leet”.
“Daruak, ita hotu tenke halo defeza ba vitória ne’ebé eínprosesu. Maski PR promulga ona, maibé sei iha nesesidade atu mosu interrupsaun ba lei ne’e nia efikásia no nia aplikabilidade iha sosiedade”.
Dalan primeiru, konforme artigu 149.o KRDTL, PR bele halo fiskalizasaun abstrata preventiva, katak husu tribunál nia hanoin kona-ba diploma ida nia konstitusionalidade. Fiskalizasaun ne’e signifika PR husu uluk antes diploma ida promulgadu no tama eínvigór.
Dalan refere ultrapasa tiha ona, posibilidade ba dalan segundu, konforme artigu 150.o KRDTL. Artigu ne’e garante atu PR, Prezidente PN, Primeiru Ministru, 1/5 hosi Deputadu sira, Prokuradór Jerál Repúblika no PDHJ bele halo fiskalizasaun ba diploma ne’ebé promulga ona no tama ona eínvigór.
Fiskalizasaun ne’e signifika katak husu tribunál nia hanoin kona-ba konstitusionalidade hafoin diploma ida tama eínvigór iha ordenamentu jurídiku.
Tuir análize, posibilidade boot atu dalan segundu bele akontese iha dinámika foun ne’ebé sei mai iha loron-aban. Haree tendénsia no posibilidade ne’e maka ita hotu iha devér atu halo vijilánsia nafatin ba vitória povu nian ne’ebé eínprosesu.
Vijilánsia ida-ne’e nafatin hala’o iha diresaun sira hanesan: primeiru, tenke organiza-an nafatin iha Komité Asaun atu konsolida, diskute, debate, peskiza no prepara-an hodi hasoru dinámika foun sira iha rezisténsia nia laran
Segundu, tenke organiza-an nafatin liuhusi asaun-masa hodi prátika no apriende fila-fali ita-nia esperiénsia sira. Tanba asaun-masa, aleinde prátika reál, nia mós nu’udar edukasaun polítika atu hasa’e povu nia konxiénsia ba mudansa.
Terseiru, halo defeza liuhusi dalan legál hodi halakon totál LPMV. Ba dahikus ne’e ita presiza advokasia orgánika ne’ebé sadere-an ba povu nia luta hodi defende povu nia interese liuhusi dalan legál.

Imagem : Presidente da República José Ramos Horta em Palácio Presidêncial Nicolau Lobato, 29/09/2025. Fotografia : Media GPR
Rekorda katak, Presidénçia da Repúblika de Timor-Leste promulga lei refere hanesan momentu importante tanba nia konsidera momentu signifikativu ida iha prosesu demokrátiku Timor-Leste.
“Ida ne’e mak momentu signifikativu ida iha ita-nia demokrasia foun. La’ós de’it tanba nia iha dimensia edukativu no korretivu tanba nia korrige lei sira anteriór ne’ebé violenta prinsipiu ekidade, maibé mós signifikativu tanba konsekuénsia umanu no sosiál ne’ebé lei ida ne’e sei fó ba moris família timorense balun,” Dehan PR Ramos, Iha Palasiu Prezidensial, Segunda-feira, (29/09/2025).
Xefe Estadu hatutan, promulgasaun lei ne’e aprovadu ho unanimidade absoluta iha Parlamentu Nasionál, faktu ne’ebé raríssimu iha 23 tinan independénsia. Nia mós dehan lei ida ne’e “reflete forma inequívoka vontade hosi representante povu hotu-hotu no IX Governu Konstitusionál”
“Ha’u hatene katak lei ida ne’e sei afeta moris lider no militante sira ne’ebé luta naruk ba independénsia. Maibé lei ida ne’e la hasai direitus sira nu’udar veteranu, no direitus ida-ne’ebé garante ba reforma dignu no justu”.
Prezidente Repúblika mós husu Governu atu konsidera transisaun rasional no justu bainhira lei implementa hodi garante solusaun dignu ba sira ne’ebé afeta.
Durante preparasaun promulgasaun lei, Prezidente konfirma katak nia diskute asuntu ne’e ho Primeiru-Ministru, Prezidente Tribunal Recurso, Prokurador-Jerál Repúblika, Provedor Direitus Umanu no Justisa, Ministru Assuntu Veteranu, komandu F-FDTL, estudante universidáriu sira no elementu resisténsia.
“Dalan demokrasia ho eskolha difísil sira, grandeza nasaun ida mesmu la’ós de’it iha korajem atu halo reforma, maibé mòs iha humanidade ne’ebé nia trata ba sidadaun sira, inklui mós sira ne’ebé servisu ba Estadu,” nia reforsa.
Molok remata Prezidente finaliza ho reafirma konfiansa ba maturidade polítika povu Timorense no kapasidade kolektivu atu enfrenta dezafiu iha kada etapa.
Desizaun polítika no demokrátika ne’e mosu tanba mai hosi protestu estudante Universitáriu Timor-Leste ho kamada sosial sira iha loron 15-17 Setembru 2025, nune’e Parlamentu Nasional deside halo plenária hodi aprova ho unanimidade (62 votus afavor) iha loron 26 Setembru 2025.
Viva Povu Maubere!
Viva Estudante Timor-Leste!
Másima Vijilánsia!
A Luta Continua!