Seidauk Deklara Halakon LPMV ! 15 Dezembru, EUTL Halo Asaun Hasoru TR

Imagen : imajem EUTL halo manisfestasaun iha Dili, 17/09/2025. Foto : SAPNewsTL

SAP News TL, Díli : Estudante Universidade Timor-Leste (EUTL) realiza konferénsia imprensa hodi ezije Tribunal Rekursu atu deklara konstitusionalidade ba revogasaun lei pensaun mensal vitalísia.

Porta voz EUTL Caetano da Cruz hateten EUTL nu’udar movimentu estra-parlamentár ida ne’ebé dirije povu nia insatisfasaun perante sistema liberál no parlamentarizmu ne’ebe la reflete ona ba povu nia moris.

“Movimentu ne’e eziste ho ezijénsia prinsipál no imediata haat maka kansela sosa karreta ba deputadu 65, no hapara totál tradisaun sosa karreta luxuozu; halakon totál lei pensaun mensál vitalísia no alterasaun ba Lei Liberdade Reuniaun, manifestasaun ne’ebé impede ema-nia direitu atu hato’o ideia kontra podér públiku no alokasaun OJE ba setór estratéjiku sira”. Hateten Caetano da Cruz iha Kampus Sentral UNTL, 11/12/2025.

Povu maubere nia asaun manifestasaun mak konsege rezulta hodi kansela sosa kareta prado no halakon LPMV, maibé liu-liu luta ba kestaun PMV ladauk termina. Tanba oras ne’e iha ona Tribunál Rekursu nia liman no seidauk halo desizaun ba lei revogasaun refere.

Tuir Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste – KRDTL perante artigu 118.° nú. 1 mostra katak “Tribunál maka órgaun soberania ho kompeténsia atu hala’o justisa hodi povu nia naran”. Ho epígrafe ida-ne’e hateten katak, tribunál ezerse justisa bazeia ba povu nia interese ba realidade objetiva ne’ebé povu hasoru.

Tuir siénsia Direitu ne’ebé hanorin katak “Direitu ka lei ne’e la’os siénsia ida einsí ka izolada, maibé nia iha relasaun íntima ho istória, polítika, ekonomia, sosiál no kulturál ne’ebé povu ida moris ba”.

Hare’e ba ideia konstituisaun no siénsia Direitu refere katak, Lei pensaun mensál vitalísia (LPMV) la reflete ona ba povu maubere nia moris, tanba faktu hatudu katak povu maioria sei iha liña kiak, malnutrisaun multidimensional, dezempregu, saúde kolapsu ka grave liu iha tinan tolu ikus.

“Edukasaun la garante kualidade, agrikultura hakdasak, bee-moos kestionável, estrada iha munisípiu to’o ba área remota sira kontinua grave, saláriu mínimu traballadór ne’ebé la garante ba sira-nia moris no problema estruturál sira seluk tan. Maibé, lei refere reflete deit ba elite minoria nia vida. Sira mak moris luxuozu, goza iha klima indepedénsia ida-ne’e liu husi pensaun refere”.

EUTL hakarak husu ba Tribunál rekursu tenki tetu didiak tuir konstituisaun, lei, doutrina bazeia ba realidade objetiva povu maubere nian molok deklara.

Problema sistemátika mensionada mak provoka povu nia hirus, hamriik no reziste hasoru Parlamentu Nasionál liu husi asaun manifestasaun iha fulan hirak liu ba. Husi rezisténsia povu maubere nian atravéz asaun masa mak halo presaun ba PN hodi diskuti no aprova ba revogasaun lei refere no Prezidente Repúblika promulga liu husi lei nú. 7/2025, 29 fulan Setembru.

Hafoin promulga tiha lei revogasaun PMV iha benefisiáriu nain tolunulu (30) husi ex-deputadu, ex-membru governu no ex-titulár orgaun soberanu sira hatama pedidu fiskalizasaun abstrata susesiva ba tribunál rekursu liu husi PDHJ iha loron 24 fulan outubru liu ba, atu tribunál rekursu deklara inkonstituisionalidade ba revogasaun lei mensionada. Biar nune’e, atu ba fulan rua ona, maibé tribunál rekursu seidauk deklara buat ida.

Ba kestaun fiskalizasaun abstrata susesiva ne’ebé tribunál rekursu sei halo mak iha alternansia rua, konstituisionalidade ka inkonstituisionalidade ba lei revogasaun PMV. Se TR deklara inkonstituisionalidade mak benefisiáriu sira sei simu nafatin osan fula-fulan to’o mate, biar sira la servisu. Mas, enkuantu TR deklara konstituisionalidade mak benfisiáriu sira sei la simu tan osan.

EUTL alerta ba públiku katak, atu tribunál rekursu labele deklara inkonstituisionalidade ba lei refere, mak tempu badak EUTL hamutuk ho povu maubere sei tun ba batalla iha tribunál rekursu oin ezije hodi deklara konstituisionalidade ba revogasaun lei pensaun mensál vitalísia no tenki halakon ona lei refere.

Tuir EUTL no povu maubere konsiente katak, lei refere la reflete ona ba povu maioria nia moris, maibé fó benefísiu ba ema minoria sira iha iha estadu ida-ne’e tanba ne’e husu ba kamada sosial hotu hodi hamutuk halo vijilânsia.

“Mai ita nafatin halo vijilansia másima ba dinámika foun ne’e no senáriu sira tuir mai, karik TR deklara la tuir ita-povu maubere nia aspirasaun”.

EUTL sei halo asaun marsa popular hasoru Tribunal Rekursu kona ba revogasaun lei pensaun vitalísia iha loron 15 fulan Dezembru 2025.