Sente Pániku ! Komunidade 1.106 Lamenta MI Uza Forsa Halo Levantamentu

Imajem : Komunidade Afetadu Suku Comoru hala’o komunikadu imprensa iha comoru, 31/07/2024. Foto : Guilhermino Ramos

SAPNewsTL, Díli – Komunidade afetadu uma kain 184 ne’ebe okupa rai Ex-Asrama BRIMOB, Kampung-Baru, Aldeia 4 Setembru Suku Comoro senti paniku, bainhira ekipa forsadamente ho arma, lidera husi superintendente Polisia Carlito Adoro, halo levantamentu dadus sem informasaun detallu ba komunidade afetadu sira, iha area ex Asrama BRIMOB.

Tuir Portavós Januario Amaral de Deus hateten, komunidade sira prontu kopera hodi apoiu programa Governu nian kona-ba estabelesimentu kajerna ho armajenamentu Polisia Nasionál Timor-Leste (PNTL) nian, maibé komunidade sira senti lamentavel ho desizaun, Ministeiru Interior (MI) nian ne’ebe orienta ekipa boot ida ho arma tun direita ho intensaun ezize urjentemente komunidade sira hamamuk fatin Ex-Asrama Brimob Kampung-Baru Comoro.

“Bazeia ba planu no programa Governu nian liu husi Ministériu Interior ne’ebé identifika ona area Ex-Asrama Brimob (Kampung-Baru) Aldeia 4 Setembru Suku Comoro, sai hanesan fatin ba estabelesimentu kajerna (PNTL) nian, nune’e ami komunidade iha area refere, prontu koopera maibé ami la satisfaz ho aktu ne’ebe ekipa levantamentu mai ho arma hodi halo komunidade sira senti pániku no trauma.” Dehan portavós, Januario Amaral de Deus liu husi Komunikadu Imprensa ne’ebe hala’o iha, Ex Asmara BRIMOB, Quarta (31/07/2024)

Nia argumenta, ekipa ne’ebé mai halo levantementu dadus ho forsadamentu, ekipa seguransa PNTL ho arma, sira nia prejensa halo trauma ba komunidade sira iha area refere.

Nia konsidera, asaun hirak ne’e la kumpri ba Konstituisaun RDTL Art. 147 (Polisia no Forsa sira), hateten iha Aline 1. Polisia sei defende legalidade demokratiku no garante sidadaun sira nia seguransa internu, maibe sira labele iha partidu politiku. 2. Prevensaum kriminal tenke hala’o ho respeitu ba Direitos Humanos. Inklui Lei Organiku sira ne’ebe vigor iha Timor-Leste.

“Bainhira atu halo asesmentu ou levantamentu dadus iha area refere, pedidu ne’ebe ami komunidade hato’o ba Ministériu Interior hodi hasoru malu direita ho ami komunidade sira laiha resposta, no iha Kinta-feira 25 Jullu 2024 ekipa boot ho forsadamente no arma, hodi halo levantamentu dadus sem iha informasaun detallu no fixu ba komunidade sira iha area, Ex-Asrama BRIMOB, nune’e asaun refere halo komunidade sira sente ta’uk no trauma liu-liu feto no labarik sira”. Nia informa

Portavós Januario salienta, Ex-Asrama Brimob (Kampung-Baru) Aldeia 4 Setembru, Suku Comoro ho total populasaun 1106 no uma kain hamutuk 184 ne’ebé hela iha area refere durante tinan 25 ona (hahu husi tinan 1999 to’o mai agora).

Hafoin rona informasaun ne’ebé autoridade lokal (Sefi do Suku no Sefi Aldeia) informa iha dia 20 Jullu 2024 kona ba planu no programa refere, komunidade sira prontu atu koopera no apoiu, Governu nia Planu ba dezenvolvimentu iha Timor-Leste, maibé liu husi komunidade nia karta pedidu hato’o ba Ministériu Interior husu hodi bele hasoru malu direita ho komunidade afetadu sira hodi hato’o informasaun ne’ebé kle’an no klaru kona ba planu refere.

“Ami Povu hanesan parte ida husi estadu ida ne’e no nai’n ba dezenvolvimentu, tamba ne’e ami komunidade rekomenda ba Governu atu konstroi kajerna no armajenmanetu dok husi komunidade nia hela fatin, tamba povu tomak iha direitu atu iha fatin ida ne’ebé dignu ba sira hodi hala’o sira nia knaar loron-loron no kontribui ba dezenvolvimentu nasional bazeia ba Konstituisaun RDTL Art. 58 hateten, ema hotu iha direitu ba nia an, nia familia atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema ida-idak no privasidade familiar”. Tenik nia

Imajem Komunikadu Imprensa

Januario afirma, Komunidade nia rekomendasaun ba IX Governu Konstitusional, bazeia ba Planu no Programa refere mak, komunidade sira husu atu konstrui kajerna no armajenmanetu ba PNTL dook husi komunidade nia hela fatin, nune’e labele halo perturbasaun ba movimentu publiku, tanba ezistensia kajerna refere iha komunidade nian leet no la’os komunidade mak sai fali seguransa ba PNTL maibe PNTL mak sai seguransa ba komunidade”.

“Estadu direitu demokratiku ida ne’e hari’i bazeia ba vontade povu nian no respeita ba povu nia direitu no dignidade moris povu nian, tanba ne’e konsagra ona iha Konstiuisaun RDTL Art. 1 Aline 1 hatuur ona katak, Republika Demokratika Timor-Leste katak, Estadu ida ne’ebé demokratiku, soberanu, ukun-an no ida mesak, hari’i husi povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ita hotu-hotu nian”.

Hanesan konsagra ona iha Konstituisaun RDTL Art. 40.1 hatuur ona katak, ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade ko’alia nian no direitu atu hetan informasaun ruma no tan informasaun lolos nian. Maibé iha Kinta-Feira 25 Jullu 2024 ekipa ne’ebé lideradu husi Superintendente Polisia, Sr. Carlito Adoro mai ho ekipa boot, hodi halo levantamentu dadus sem iha informasaun detallu no fixu ba komunidade sira iha area Ex-Asrama BRIMOB.

“Nune’e husi asaun refere, ami komunidade konsidera katak Ministeriu Interior no Komisariu Nasional PNTL, La kumpri pedidu ne’ebé komunidade sira hato’o ona hodi hasoru malu direita ho komunidade sira”.

Enkuantu, representante Organizasaun Sosiedade Sivil Inosencio Xavier reafirma katak, papel sosiedade sivil hola desizaun importante ida hodi luta hamutuk ho povu kontra injustisa ne’ebe buras iha nasaun, tamba ne’e Governu tenki iha politika no estratejia, atu trata povu ho dignu liu husi kria kondisaun ba povu molok halo asesmentu ba komunidade nia hela fatin.

“Sosiedade Sivil sempre moris hamutuk ho povu luta kontra injustisa, iha duni nesesidade atu hasai ita nia povu, maibé Governu tenki iha politika estratejiku hodi kria kondisaun ba povu, tamba, Estadu Direitu Demokrátika bazeia ba lei ne’ebe vigor iha Timor-Leste, laos estadu atu halo tuir pessoal ida nia hakarak ou maun boot no bin boot ida nia hakarak ou orden komando hodi ameasa povu”.Nia deklara

Nia salienta, asaun hotu-hotu ne’ebe, Estadu atu halo tenki bazeia ba lei, bazeia ba vontade popular povu nian, Estadu labele haluhan katak povu mak soberano povu mak nain ba estadu, entaun aparelu Estadu nian ne’ebe ezekuta orden tenki respeita povu nu’udar sidadaun Timor oan.

“Ita moris iha tinan 20 resin povu dezenvolve sira nia moris liu husi sira nia kosar ben hodi konstroi uma ida no sustenta oan ba eskola. Situasaun mak ida ne’e ita iha inflasaun kuatru (4) % no ita moris iha kiak no dezempregu as iha ita nia rain, ne’e hatudu katak, Governu presija buka segmentasi sosial ruma atu bele liberta povu husi mukit no kiak.

Organizasaun sosiedade sivil husu, IX Governu konstitusional liu-liu Ministériu Interior (MI) no Komisariu Polisia Nasionál Timor-Leste (PNTL)
atu bele tetu rajaun sira molok implementa asaun ruma tuir lei organika PNTL Artigu kuatru 4 kona-ba atuasaun hotu-hotu tenki respeita, Direitos Humanos, hodi labele fó presaun ba psikolojika ba povu.

“Ita muda ema ruma tenki kria kondisaun ema laos karon laos fatuk, muda ema muda atividade no bele mos fó presaun psikolojika ba labarik sira, labarik sira tenki halo adaptasaun foun ambiente foun ida ne’e prejudika tebes labarik sira nia eskola”.

Veterana Danila Claudia Kodigu (Bilora) nu’udár komunidade afetadu

Entretantu, Veterana Danila Claudia Kodigu (Bilora) nu’udár komunidade afetadu sente triste no hateten misaun veteranu no veteran iha tempu okupasaun indonesia luta hodi defende liberdade no lia los ba povu, laos luta atu defende nia an deit, tamba ne’e komunidade, Aldeia kuatru (4) Setembru area, Ex-Asrama BRIMOB prontu kopera ba dezenvolvimentu, maibé estadu tenki trata povu ho dignu.

“Veteranu nia luta atu defende povu, ne’ebe nai ulun sira, ami komunidade prontu kopera ho ita bo’ot sira halo dezenvolvimentu iha ita nia rain. Maibé tenki halo tratamentu ho digno ba ita nia feto maluk sira ita nia oan sira, agora ita boot sira hare rasik sira forma iha kotuk ne’e, sira mak kontinuadores ba futuru Timor nian, hare netik sira nia oin, rona netik sira nia halerik, se laos ba imi sira atu halerik ba se, ita boot sira hakarak povu atu halerik fali ba inimigu sira ne’ebe uluk hanehan ita”.

Inan veterana ne’e fundamenta, Estadu labele uza forsa, hodi hanehan povu tamba sobrevivente barak sei trauma ho bombardiamentu, torturasaun ne’ebe inimigu sira halo hasoru povu Timorense, uza forsa no kilat durante okupasaun indonesia invadia Timor-Leste

“Ha’u hakarak hatete ba imi, ami sei trauma ho kilat, ami sei trauma ho forsa, tamba uluk inimigu sira hodi forsa no kilat hodi hanehan povu. Maibé agora sé bele karik ita Timor oan ho Timor oan ko’alia ho fuan ba fuan, matan ho matan hasoru malu, ne’e mak ema iha domin hodi hadomi ema kiak no ema kbiit laek sira, labele uza ita nia poder hodi hanehan ema kiak, simples no kbiit laek sira”. Nia Husu

Nia haktuir, iha tempu kampaña Primeiru-Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão hatudu ideologia politika dehan katak, lideransa no ukun nain sira labele labele duni povu husi sira nia hela fatin, tan povu mak estadu no estadu mak povu, Estadu tenki liberta povu, trata povu ho dignu no kria kondisaun ba povu iha nasaun demokratika ida ne’e.

“Iha momentu kampaña Maun Xanana dehan labele duni povu sira, tamba sira atu ba iha ne’ebe, liafuan sai midar los, maibé la tau iha pratika, atu nune’e povu bele kontenti, laos iha tempu kampaña promesa deit, to’o hetan fiar husi povu, la hatudu pratika, Ministro Interior kopera ho maun Xanana klae hatun ekipa sira mai ho forsa atu ameasa sé.”

“Ami bosan ona ho farda no kilat iha inimigu nia tempu, ne’e duni ha’u husu atu ita boot sira trata povu ho dignu tamba estadu mak povu no povu mak estadu, sira ne’ebe uluk ita defende sira hodi hasai husi liman kroat inimigu nian, to’o ohin loron ita la respeita sira, uluk ita luta kontra injustisa hodi liberta povu”. Nia hakotu.

Komunidade 1106 husi uma kain 184 ne’e ameasa lakon hela fatin tanba tuir planu fatin refere hodi konstrui kajerna no armazenamentu PNTL nian iha futuru.

Jornalista : Marciana da Conceiçao & Guilhermino Ramos da Cruz

Share This

COMMENTS

Wordpress (0)
Disqus ( )