ððŒð¿ð»ð®ð±ð® ððŒðð», ð§ð ð£ð®ð¿ðð¶ðð¶ðœð® ð¢ð³ð¶ðð¶ð®ð¹ ðð® ðŠð¶ðºð²ð¶ð¿ð® ððŠððð¡ ðð® ðð®ð¹ð® ð°ð³

Imajem : Primeira Ministra Japão komprimentu Primeiru Ministru Timor-Leste iha simeira ASEAN ba dala 47° iha Malásia, 27/10/2025
SAP News TL, Malásia : Momentu istóriku, Timor-Leste (TL) partisipa bá dala uluk iha Simeira Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) bá dala-47 ho tema âInkluzividade no Sustentabilidadeâ hafoin ofisialmente adere nuâudár Estadu membru bá dala-11 iha Sentru Konvensaun Kuala Lumpur (KLCC), domingu (26/10/2025).
Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão konsidera ida-ne’e hanesan onra ida atu dirije Simeira ASEAN istóriku bá dala-47 nu’udár membru ofisiál plenu ida hosi famÃlia ASEAN nian.
Marku ida-neâe marka kapÃtulu foun ida, laâós deâit bá Timor-Leste, maibé bá integrasaun rejionál neâebé harii iha konfiansa, solidariedade no kompromisu fahe bá futuru komún.
Xanana Gusmão hatoâo Timor-Leste ninia apresiasaun bá Malázia, bá lideransa ezemplár nu’udár Prezidente ASEAN nian iha 2025, hodi dirije Timor-Leste ninia deliberasaun sira bá adosaun Vizaun Komunidade ASEAN nian 2045.
Tuir tema orientadór âInkluzividade no Sustentabilidade,â Timor-Leste fó hanoin katak, forsa ASEAN nian hela iha diversidade ho inkonsibilidade, konstrusaun no Timor-Leste nia konxiénsia atu atua ho koletivu.
Timor-Leste apoia makaâas ambisaun vizaun ASEAN nian bá rejiaun neâebé define ho reziliénsia, inovasaun no inkluzividade.
âððŠð¢ ð«ðð€ðšð§ðð¬ð ððððð ð§ð¢ð ððšð€ð® ðð¬ðð«ðððð£ð¢ð€ð® ðð ðð«ðŠðšð§ð¢ð³ðð¬ðð®ð§ ð©ððð«ðð®ð§ ð€ðšðŠðð«ð¬ð¢ð® ð§ð¢ðð§, ð¢ð§ððð ð«ðð¬ðð®ð§ ðð¢ð§ðð§ð¬ðð¢ð«ð ð§ðš ðŠðšð¯ð¢ðŠðð§ðð® ððŠð ð¡ðšðð¢ ð¡ðð¥ðš ð¢ðð-ð§ð¢ð ð«ðð£ð¢ðð®ð§ ð¬ðð¢ ð©ðšððð§ðð ðð¬ð€ðšð§ðšðŠð¢ð€ð® ð ð¥ðšððð¥ ð¢ðð ð¢ð¡ð ðð¢ð§ðð§ ðððð,â Dehan PM Xanana iha Malásia, 26/10/2025. Sita média GPM
Bá Timor-Leste, taka lakuna dezenvolvimentu nian sai hanesan prioridade prinsipál ida. Timor-Leste enkoraja ASEAN atu kontinua no haburas iha inisiativa bá Integrasaun ASEAN, hodi apoia paridade, kapasitasaun no solidariedade rejionál.
Timor-Leste fó apoiu bá inisiativa sira ASEAN nian bá integrasaun ekonómika neâebé kleâan liután, liu-liu liu-hosi ATIGA neâebé hadiâa ona, Akordu Enkuadramentu Ekonomia Dijitál no Rede Enerjia ASEAN nian.
Iha aliñamentu ho ajenda klimátika ASEAN nian, Timor-Leste kompromete atu avansa enerjia renovável no dezenvolvimentu sustentável, hodi rekoñese dezafiu úniku sira neâebé Estadu kiâik sira hasoru.
âððŠð¢ ðð¥ðšð£ð¢ð ðð¬ððšð«ð¬ð® ð¬ð¢ð«ð ð§ð’ððð ð¡ðð¥ð’ðš ð¡ðð¥ð ððð® ððð¢ð§ð£ð¢ ððšðð¢ð ð® ððšð§ðð®ðð ð¢ðð ð§ð’ðððÌ ð¥ðð ðð¥ðŠðð§ðð ð¯ð¢ð§ð€ð®ð¥ððð¢ð¯ð® ð¢ð¡ð ððð¬ð¢ ðð®ð¥ ðð¢ð§ð ð§ð¢ðð§, ð¡ðšðð¢ ðŠðð§ððð¢ð§ ð«ðð£ð¢ðð®ð§ ð¡ðð§ðð¬ðð§ ð³ðšð§ð ðððŠð ð§ð¢ðð§,âXanana Gusmão elojia.
Timor-Leste lori esperiénsia prátika bá ASEAN kona-bá rekonsiliasaun no harii dame no iha kompromisu atu kontribui bá rejiaun nia seguransa no lideransa umanitária.
âððšð«ð¢ ððšð¯ðð«ð§ð® ð§ðš ð©ðšð¯ð® ðð¢ðŠðšð«-ððð¬ðð ð§ð¢ð ð§ðð«ðð§, ð¡ðâð® ð¡ðððšâðš ðð ð«ðððð¬ð¢ðŠðð§ðð® ð€ð¥ðâðð§ ððÌ ð€ðšð§ðð¢ðð§ð¬ð ð§ðš ð¬ðšð¥ð¢ððð«ð¢ððððð ð§ðâðððÌ ðð¬ðððð®-ðŠððŠðð«ð® ððððð ð¡ðšðð®-ð¡ðšðð® ð¡ððð®ðð® ð¢ð¡ð ð¢ðð-ð§ð¢ð ð¯ð¢ðð£ðð§ ððÌ ðððð³ðð®ð§ ððšðŠðð€,âXefe Governu neâe agradese.
Hatoâo mós parabéns no dezeju di’ak sira bá Filipina bainhira asume Prezidente ASEAN nian iha 2026. Timor-Leste hein atu servisu hamutuk besik-liu, hodi avansa Vizaun 2045 ASEAN nian ho objetivu sira ne’ebé fahe bá Sudeste Aziátiku ida ne’ebé forte-liu, unidu no reziliente.
Iha okaziaun neâe Kay Rala Xanana Gusmão hato’o sinseru kondolénsia bá FamÃlia Reál no povu Tailándia kona-bá Majestade Liurai-feto Sirikit, Liurai-feto Inan nia mate.
Simeira ASEAN bá dala-47 neâe prezide hosi Primeiru-Ministru Malázia, Datoâ Seri Anwar Ibrahim neâebé fahe bá sesaun Plenária no Retiru.
Sesaun Plenária involve mós partisipasaun hosi Konvidadu sira hosi Meza ASEAN nian, nomeadamente, Primeiru-Ministru Kanadá, Prezidente Konsellu Europeu no Diretór Jerente Fundu Monetáriu Internasionál (FMI).
Durante Sesaun Plenária, LÃder ASEAN sira konsentra sira-nia diskusaun bá asuntu sira neâebé relasiona ho harii Komunidade ASEAN no relasaun esterna ASEAN nian.
LÃder sira mós delibera kona-bá dalan sira atu aprofunda integrasaun rejionál, estimula kreximentu ekonómiku no hasaâe konetividade ASEAN nian.
Kona-bá relasaun esterna sira, LÃder sira diskute esforsu sira atu reforsa unidade no Sentralidade ASEAN nian, no hametin kompromisu ASEAN nian bá órden multilaterál ida ne’ebé bazeia bá regra sira iha paizajen jeoestratéjiku globál ne’ebé evolui daudaun.
Kanadá ho Uniaun Europeia (UE) mós fahe sira-nia perspetiva kona-bá konsolidasaun no aprofunda liu-tán sira-nia relasaun diálogu ida-idak ho ASEAN.
Iha oakziaun neâe The International Monetary Fund (IMF) fó informasaun bá LÃder sira kona-bá avaliasaun makroekonómiku globál sira ikus-liu hosi FMI, implikasaun polÃtika sira bá ASEAN no dalan sira atu aprofunda kolaborasaun entre FMI-ASEAN.
Durante Sesaun Retiru, LÃder sira halo revizaun bá implementasaun Konsensu Pontu Lima (5PC) kona-bá Myanmar no dalan bá oin hodi rezolve krize polÃtika no umanitária iha nasaun neâe, no mós troka hanoin kona-bá asuntu rejionál ho internasionál sira neâebé sai preokupasaun mútua.
Partisipa iha Simeira ASEAN bá dala-47 maka lÃder xave sira Sudeste Aziátiku hanesan Primeiru-Ministru Malázia, Datuk Seri Anwar Ibrahim, Sultaun no Primeiru-Ministru Brunei Darusalam, Sultan Hassanal Bolkiah, Primeiru-Ministru Kamboja, Hun Manet, Prezidente Repúblika Indonézia, Prabowo Subianto, Primeiru-Ministru Laos, Sonexay Siphandone, Prezidente Filipina, Ferdinand Marcos Jr, Primeiru-Ministru Singapura, Lawrence Wong, Primeiru-Ministru Tailándia, Anutin Charnvirakul, Primeiru-Ministru Vietname, Pham Minh Chinh, Prezidente Repúblika RDTL, José Ramos-Horta ho Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão.
Alende neâe partisipa mós hosi parseiru internasionál sira ne’ebé reflete organizasaun ASEAN nia parseria globál mai-hosi Prezidente Estadus Unidus, Donald Trump, Primeiru-Ministru Xina, Li Qiang, Primeiru-Ministru Japaun Sanae Takaichi, Prezidente Brazil, Luiz Inácio Lula da Silva, Primeiru-Ministru Ãndia, Narendra Modi partisipas virtual, Prezidente Korea Súl, Lee Jae-myung, Prezidente Ãfrika-Súl, Cyril Ramaphosa, Sekretáriu-Jerál ONU nian, António Guterres, Diretora Jerál FMI, Kristalina Georgieva, Prezidente Konsellu Europeu, António Costa, Vise-Prezidente Banku Mundiál bá Ãzia Leste no PasÃfiku, Carlos Felipe Jaramillo, Prezidente FIFA, Gianni Infantino no konvidadu sira seluk.

