“Tentativa Golpe Institusionál”, Lu Olo Husu PR Horta & Afonso Hodi “Estuda, Estuda & Estuda”

Imajem : Lideransa Partidu FRETILIN hala’o konferensia imprensa hodi husu resignasaun Presidente Tribunal Rekursu Afonso Carmona, iha Farol, 11/08/2025

SAPNewsTL, Dili : Liderança Partidu Frente Revolusionàriu Timor-Leste Independente (FRETILIN) realiza konferensia imprensa hodi la rekunhese Afonso Carmona nu’udar Presidente Tribunal Rekursu (PTR) no konsidera tentativa golpe institusionál no ditadura iha estadu direitu no demokrátiku.

Marino de Deus – SAPNewsTL

Sekretáriu Jerál Partidu FRETILIN Mari Bin Amude Alkatiri fo sai ba povu Timor-Leste no ba komunidade internasional hodi denunsia kona-ba violasaun grave ba Konstituisaun Repúblika Demokratika Timor-Leste (K-RDTL).

“Tribunal Rekursu, orgaun judisial as liu iha nasaun, deklara ona Artigu 2⁰ husi lei foun kona ba organizasaun Judisial (Lei Nu 4/2025 loron 28 fulan- abril) inkonstitusional, desizaun ne’e iha forsa obrigatória jerál ne’ebe iha nia signifika maka dispozisaun ne’e nulu no la vale desde inisiu, labele aplika iha futuru, aktu hotu hotu ne’ebe bazeia ba ida ne’e sai laho efeitu”.

“Nomeasaun foin lalais nba Prezidente foun Tribunal Rekursu ne’e halo ho baze provizaun inkonstitusional. Mesmu ke dekretu prezidensial la mensiona esplisitamente lei ne’e, maibe refere ba lei ne’ebe vigora iha momentu ne’eba, oras ne’e deklara ona inkonstitusional iha prátika, nomeasaun ne’e halo uza dokumentu falsu ida ne’ebé deliberadamente iha intensaun atu evita lei hodi bele atını objetivu politiku sira ne’ebé la tuir lei”. Hateten Sekretáriu Jerál Partidu FRETILIN Mari Bin Amude Alkatiri iha Farol, 11/08/2025.

FRETILIN alerta katak Prezidente Republika no maioria parlamentár halo ona reasaun ho maneira irresponsavel no perigozu hodi ataka independensia tribunál sıra-nian, Kestiona juis sıra-nia imparsialidade, nega efeitu sira hosi desizaun tribunal iha kazu espesifiku hosi nomeasaun.

“Hahalok sıra ne’e hanesan tentativa golpe institusionál ida, tanba sira buka atu ignora desızaun judisiál ida neʼebé definitivu no vinkulativu hodi viola separasaun poder no tau estadu direitu iha risku”.

Efeitu hosi tentativa golpe ida ne’e ba estadu halakon konfiansa iha lei, hamosu presedente perigozu, no estraga Timor-Leste nia imajen internasionál nu’udar nasaun ida ne’ebé demokrátiku no hakru’uk ba lei.

“Ba povu ida ne’e aumenta sentidu injustisa nian, hafraku protesaun ba direitu sıra, no haburas ideia katak sira ne’ebé iha podér bele atua la hó responsabilizasaun”. Nia sublinha

FRETILIN reafirma laiha ema ida mak iha konstituisaun nia leten la’os mós Prezidente Repúblika. Respeitu ba lei maka baze ba demokrasia no justisa.

“Prezidente República jura atu tane aas no garante ezekusaun konstituisaun no agora iha obrigasaun atu koriji erru hodi nomeia Prezidente Tribunál Rekursu ida tuir regra konstitusionál”.

“Defende Konstituisaun mak defende povu. Se lei para atu governa, entaun forsa sei governa no ida-ne’e la’ós demokrasia”. Nune’e Alkatiri husu atu Afonso Carmona hakiduk, fila ba uma no husik kargu ho dignidade, “Diak liu Afonso Carmona ba estuda tan”, Tanba konsidera sei lori konsekuénsia oioin ba setor judisial no prinsípiu estadu de direitu demokrátiku”.

“Presidente Republika halo nomeasaun tuir konstituisaun hatudu, hili ema ida ke juiz konseleiru sai Presidente Tribunal Rekursu, iha hotu hamutuk la’o ba oin hodi hadia sistema no kompleta sistema judisiariu, ita tenta atu uza, la konsege uza ona, ita tenta atu sobu, labele husik poder politiku uza nia hodi sobu sistema judisiariu”.

Iha fatin hanesan, Presidente Partidu FRETILIN Francisco Guterres Lu Olo husu Presidente República José Ramos Horta no Presidente Tribunal Rekursu Afonso Carmona hodi estuda lei tanba nia parte konsidera nomeasaun ne’e inkonstitusional.

“Ha’u husu Afonso Carmona halo reflesaun hodi resigna an hanesan Presidente Tribunal Rekursu, ha’u repete tan ha’u-nia liafuan katak diak liu estuda, estuda no estuda tanba nomeasaun ne’e inkonstitusional”. Lu Olo hatutan, saida mak sei akontese wainhira la resigna an maka “ema sei kestiona nafatin mak estadu direitu demokratiku ne’e no imajem Timor-Leste nian perante komunidade internasional nia matan, iha mos konsekuansia sivil no penal”.

“Presidente Tribunal Rekursu daudaun ne’e laiha ona, la eziste PTR, efeitu retroativu, aktu ne’ebe Presidente Republika halo nomeasaun ne’e la fo efeitu no lei ne’e labele aplika tan ona, se karik kontinua mandatu ne’e, maka konsekuensia oioin sei mosu,Afonso Carmona ne’e ema ilegalmente okupa pozisaun aas liu iha orgaun de soberania”.

Lu Olo kontinua husu Afonso Carmona hodi hatene an, “hanoin ba, diak liu ses dadaun ona perante desizaun tribunal nian”. nia husu

Presidente República José Ramos Horta liu hosi dekretu lei númeru 25/2025, 29 Abril hodi halo nomeasaun ba Presidente Tribunal Rekursu. Nune’e, to’o ohin loron Afonso Carmona sei kontinua ninia misaun hanesan Presidente Tribunal Rekursu.

Iha Lei Inan RDTL, Artigu 86^o Kompeténsia kona-ba órgaun seluk, iha alinea J define katak Prezidente da Repúblika iha kompeténsia, atu nomeia Supremu Tribunál ba Justisa nia Prezidente no fó pose ba Tribunál Superiór Administrativu, Fiskál no ba Kontas.

Tuir mai iha artigu, Artigu 124^o kona-ba Supremu Tribunál ba Justisa katak :

1. Supremu Tribunál ba Justisa maka tribunál judisiál sira nia órgaun ierárkiku ida aas liu no garante lei nia aplikasaun uniforme, ho jurisdisaun iha territóriu nasionál tomak.
2. Supremu Tribunál ba Justisa maka iha mós kompeténsia atu administra justisa kona-ba matéria ho natureza jurídiko-konstitusionál no eleitorál.
3. Prezidente da Repúblika maka nomeia Supremu Tribunál ba Justisa nia Prezidente, ho mandatu ba tinan haat hosi Supremu Tribunál ba Justisa nia juíz sira.

Iha Artigu 128^o kona-ba Konsellu Superiór ba Majistratura Judisiál define :

1. Konsellu Superiór ba Majistratura Judisiál majistradu judisiál sira-nia órgaun ba jestaun no dixiplina, ne’ebé iha kompeténsia atu nomeia, koloka, transfere no promove juíz sira.
2. Supremu Tribunál ba Justisa maka prezide Konsellu Superiór ba Majistratura Judisiál, ne’ebé nia vogál sira: a) Ida Prezidente da Repúblika maka nomeia; b) Ida Parlamentu Nasionál maka hili; c) Ida Governu maka nomeia; d) Ida Majistradu judisiál sira maka hili hosi juíz sira.
3. Lei regula Konsellu Superiór ba Majistratura Judisiál nia kompeténsia, organizasaun no kompeténsia.