๐ฃ๐ฅ ๐ฅ๐ฎ๐บ๐ผ๐ ๐๐๐๐ ๐๐ผ๐๐ฒ๐ป๐ ๐๐ฝ๐ฟ๐ฒ๐ป๐ฑ๐ฒ ๐๐ผ๐๐ถ ๐ซ๐ฎ๐ป๐ฎ๐ป๐ฎ & ๐๐ฎ๐๐ฒ๐ป๐ฒ ๐ง๐ฒ๐๐ ๐๐ฒ๐๐ฎ๐ณ๐ถ๐
Imajem : Presidente Repรบblika Josรฉ Manuel Ramos Horta & Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmรฃo. Dili, 30/08/2025
SAPNewsTL, Dรญli : Xefe Estadu Josรฉ Ramos Horta rekoiรฑese katak, Xanana Gusmรฃo nia lideransa hatudu determinasaun bo’ot, wainhira nia rejeita pedidu ba adiamentu Referendum iha tinan 1999, maski Organizasaun Nasoins Unidas (ONU) ho Portugal rasik deklara desizaun imediata adiamentu referendum.
Guilhermino Ramos – SAPNewsTL
Tuir Prezidente Repรบblika (PR) Ramos Horta konta, iha tempu rezistรฉnsia, lideransa Xanana Gusmรฃo nian nakonu ho estratejia politika, tanba neโe nia parte husu ba jerasaun foun atu aprende husi lideransa ne’ebe ulun malirin, no matenek tetu dezafiu sira.
“Ha’u fรณ sai liafuan balun, iha 1998 ONU ho Portugal hakarak halo adiamentu, maun Xanana mak iha Jakarta ko’alia ho Nasoins Unidas ho Portugal hatete, ami 24 anos aguenta violรชnsia ne’ebe bo’ot liu, agora tan de’it violensia balun atu adia fali, nia la simu adiamentu tenki ba oin,” Dehan PR Ramos Horta, liu husi nia diskursu iha, Jardin Largo Lecidere, Sabadu (30/08/202).
Horta hatutan, Prosesu Konsulta Popular hahu ho desizaun Prezidente BJ Habibie ne’ebe iha Janeiru 1998 hatete buka solusaun ba problema Timor-Leste.
Habibie halo negosiasaun ho Portugal no Nasoins Unidas, no aprova Konsulta Popular hanesan dalan ba rezolve konflitu iha Timor, maibรฉ elementu balun iha Indonesia no Timor-Leste la kontente ho ideia referendum ne’ebรฉ halo situasaun seguransa sai susar.
“Iha momentu ne’eba maun Xanana sublinhadu nia kompromisu ba data Referendum, nia halo negosiasaun ho Indonesia, Portugal no ONU nia la simu adiamentu, entaun nia hakarak referendum tenki ba oin, tanba ita-nia povu Timor hasoru violensia bo’ot”.
PR Ramos Horta haktuir iha altura 1998 Prezidente Indonesia, Habibie hatete buka solusaun ba problema iha Timur-Timur, Habibie hasai liafuan ne’e iha fulan Janeiru 1998 bainhira realiza nivel altu enkontru ida iha Jakarta ho Governador provisial sira to’o final 1998 nia hakarak rezolve ona problema iha Timor, oinsa halo Konsulta Popular, negosiasaun ho Portugal no ONU tanba konsultasaun la’o tinan lubuk ida nia laran la’o neneik hanesan lenuk, tanba kondisaun laiha.
“Entaun situasaun hirak ne’e fรณ ameasa ba violรฉnsia aumenta iha fulan Janeiru 1998, inklui masakre iha Liquiรงa, Xanana Gusmรฃo la simu ideia atu adia referendum, maski Portugal, no ONU fรณ sinal atu adia, situasaun sira ne’e provoka, maun Xanana nia hakarak Timor tenki ba oin, nia lakoi ita-nia povu terus ba violensia”.
Premiadu Novel da Paz ne’e fundamenta,
wainhira Habibie hakarak halo Konsulta Popular, iha negosiasaun ho liafuan referendum, entaun Indonesia hakarak mak Konsulta Popular maibรฉ la hatete vota ba independรฉnsia ou vota ba autonomia tau deit iha opsaun ida espesial, se votu barak liu ba autonomia espesial mak liu, se laiha votu ba autonomia espesial sigifika povu rezeita autonomia povu hakarak independรฉnsia.
“Maun Xanana halo desizaun ba akantonamentu, bandu ita-nia forsa labele halo atividade, hotu-hotu hakiduk ba akantonamentu ne’e desizaun ida matenek, momentu ne’eba violensia aumenta maka’as presaun maka’as ba FALINTIL atu sai husi akantonamentu ba luta”.
Prezidente Republika Josรฉ Ramos Horta deklara katak, iha momentu negosiasaun ba ukun rasik aan Xanana Gusmรฃo mak fortifika desizaun koletiva ba ukun rasik aan, nune’e nia husu ba jerasaun foun atu aprende husi lideransa Xanana nian hodi dezenvolve pais Timor-Leste iha futuru.
“Ita hatene violensia hahu kedas iha fulan Janeiru 1999 depois iha masakre Liquiรงa, atividade sira ne’e provoka violensia, Portugal no ONU, momentu ne’eba wainhira violensia aumenta bebeik, Portugal rasik hakarak halo adiamentu ba referendum, Amu Bispu Belo mรณs ko’alia adiamentu referendum, maibรฉ provoka maun Xanana lakoi halo adia referedum”.
Nia realsa, se momentu ne’eba maun Xanana rasik mak hatete adiamentu ba referendum sei hamosu difikuldade bo’ot no aumenta volume violensia iha Timor-Leste, maibรฉ Xanana lider ida mateneklakoi halo adiamentu ba referendum.
“ONU hakarak halo adiamentu, maun Xanana mak iha Jakarta ko’alia ho Nasoins Unidas ho Portugal, ami 24 anos aguenta violensia ne’e bo’ot liu agora tan de’it violensia balun atu adia fali, nia la simu adiamentu, tenki ba oin, se momentu ne’eba, maun Xanana simu adiamentu ha’u senti falla bo’ot ba Timor, ha’u hatene prosesu ne’e tanba ha’u hambrik iha Washington iha Nova Yorke hein instrusaun mai husi Timor”.
Iha sorin seluk, Eis Primeiru Ministru Marรญ Alkatiri mรณs rekunhese no konta katak iha tinan 1999 atu adia referedum maibe Xanana Gusmรฃo mak la aseita, nune’e referendum akontese iha 30 Agostu 1999.