Falur : F-FDTL Defende Liberdade Imprensa, “Hadia Servisu & Hametin Demokrasia”.

Imagem : Tenente Jeneral F-FDTL Falur Rate Laek iha Kampu Balibo, 15/10/2025
SAP News, Balibo : Durante Reflesaun Nasionál ba Komemorasaun Tinan 50 Trajédia Balibo no Selebrasaun Loron Nasionál Liberdade Imprensa, Tenente Jeneral F-FDTL Falur Rate Laek deklara nia parte defende liberdade imprensa no expressão hodi garantia lialos, demokrasia no hadia servisu ba povu no nasaun.
Marciana Da Conceição Jurnalis – Mídia Sapnews
Xefe Estadu-Maiór Jenerál F-FDTL afirma ho solene kompromisu ita-nia Forsa Armada nian hodi defende liberdade imprensa iha Timor-Leste. Kompromisu ida-ne’e la’ós de’it institusionál-ida-ne’e istóriku. FALINTIL-FDTL, herdeiru husi rezisténsia armada hasoru okupasaun, rekoñese katak nia misaun atuál atu defende soberania nasionál inklui mós defende valór demokrátiku sira neʼebé ita luta ba iha tinan barak nia laran.
Liberdade imprensa la’ós ameasa ida ba seguransa nasionál ne’e maka ninia garantia. Imprensa ida ne’ebé livre, responsavel, no profisionál maka aliadu di’ak liu ba Forsa Armada profisionál sira ne’ebé komprometidu ho valór demokrátiku sira.
“Tanba ne’e, ha’u garante ba profisionál mídia sira ne’ebé prezente iha ne’e katak FALINTIL-FDTL sei defende nafatin imi-nia liberdade informasaun no imi-nia direitu atu kestiona. Eskrutiniu públiku ba ita-nia instituisaun sira, inklui militár, hametin ita-nia demokrasia no kontribui ba hadi’a ita-nia servisu ba nasaun”. Hateten Tenente Jeneral F-FDTL Falur Rate Laek Iha Balibo, 15/10/2025.
Liberdade Imprensa ba Lia-loos no Justisa: Tinan 50 Desde Trajédia Balibo
1. Tragedia Ne’ebe Muda Ita-Nia Destinu
Tinan lima-nulu liubá, iha loron 16 fulan-Outubru tinan 1975, joven jornalista australianu no britániku na’in lima Greg Shackleton, Tony Stewart, Gary Cunningham, Brian Peters, no Malcolm Rennie-lakon sira-nia vida iha Balibo, hetan oho husi forsa Indonézia sira neʼebé hahú sira-nia invazaun ba ita-nia territóriu.
La to’o fulan rua, iha loron 8 fulan Dezembru tinan 1975, jornalista australianu Roger East, ne’ebé mai iha Timor-Leste hodi halo investigasaun kona-ba nia kolega sira nia lakon, hetan mós kapturasaun no oho husi forsa Indonézia sira iha Dili.
Sira na’in-neen ne’e la’ós kombatente. Sira profisionál mídia nian ne’ebé hili atu prezente iha tempu ne’ebé ita-nia povu deside nia destinu. Sira hili atu iha ne’e atu fó sai ba mundu lia-loos kona-ba saida mak akontese iha Timor-Leste. Sira selu ho sira nia moris ba sira nia kompromisu ba verdade no justisa.
Ohin loron, ita hanoin hikas sira la’ós de’it nu’udar vítima, maibé nu’udar símbolu aten-barani no dedikasaun nian ba lia-loos. Sira-nia prezensa iha Timor-Leste, iha momentu kritiku iha ita-nia istória, hatudu kbiit no importánsia jornalizmu nian hodi harii konxiénsia mundial kona-ba realidade povu ne’ebé luta ba sira nia autodeterminasaun.
2. Imprensa Livre: Guardiaun Ba Lia-loos No Justisa
Balibo Five no Roger East reprezenta valór aas liu husi imprensa livre: buka justisa ne’ebé la kolen, maski bainhira ida-ne’e envolve risku pesoál ne’ebé signifikativu. Sira mai atu grava no transmite ba mundu eventu sira ne’ebé marka inísiu okupasaun ida ne’ebé dura tinan 24 nia laran.
Lia-loos ne’ebé maka jornalista sira-ne’e buka atu fó sai maka saida maka forsa okupante sira hakarak atu blokeia. Ida-ne’e maka kbiit transformadór imprensa livre nian-atu fó naroman ba nakukun sira ne’ebé subar injustisa no violasaun direitus umanus.
Bainhira rejime opresivu ida tauk liu kámera no kaneta duké kilat, ita iha prova kona-ba podér imprensa livre. Rejime Indonézia tauk mundu sei hatene lia-loos kona-ba invazaun Timor Lorosa’e nian, no nune’e nia nonook ema sira ne’ebé bele konta.
Nu’udar Xefe Estadu Maior Jenerál FALINTIL-FDTL, instituisaun ne’ebé moris husi rezisténsia hasoru okupasaun, rekoñese katak ita-nia luta ba autodeterminasaun ne’e mós luta ba lia-loos. Ita-nia funu-na’in sira reziste iha foho, enkuantu jornalista sira luta iha frente seluk, nune’e mundu labele haluha ita-nia kauza.
3. Legadu Balibo Lima Ba Timor-Leste
Trajédia Balibo labele dissosia husi luta ba autodeterminasaun iha Timor Leste. Iha tempu nakukun sira-ne’ebá iha Outubru 1975, ita nia povu hasoru sira nia tempu ida ne’ebé krusiál liu. Liu tiha sékulu kolonizasaun portugés nian, Timor-Leste ho lejítimu aspira atu ezerse nia direitu inalienável ba autodeterminasaun, ne’ebé konsagra iha Karta Nasoins Unidas nian no prinsipiu fundamentál sira direitu internasionál nian.
Sira nain lima komprende katak lia-loos maka pilar esensiál ba justisa. Hodi ariska sira nia moris hodi dokumenta eventu sira ne’ebé lori ba invazaun, jornalista sira-ne’e buka atu fó lian ba sira ne’ebé lian laek, fo vizibilidade ba sira ne’ebé la haree, no alerta komunidade internasionál ba ameasa sira ne’ebé mosu iha ita-nia territóriu no ita-nia povu.
Sira nia mate la’ós saugati de’it. Sira nia sakrifisiu sai hanesan símbolu poderozu ida kona-ba importánsia liberdade imprensa nian no papél vital ne’ebé jornalista sira hala’o hodi defende direitus umanus, promove demokrasia, no harii dame.
4. Luta Ba Autodeterminasaun Iha Timor-Leste
Povu Timor nia luta ba auto-determinasaun labele haketak hosi luta ba lia-loos. Durante tinan 24 okupasaun nian, ita hasoru la’ós de’it represaun fiziku maibé mós tentativa sira atu hamoos ita nia identidade no halo silensiu ita nia istória.
FRETILIN unilateralmente proklama Timor-Leste nia independénsia iha 28 Novembru 1975, liu de’it loron 12 hafoin asasinatu jornalista nain Lima. Tinan ruanulu-resin-haat rezisténsia nian tuir mai, durante ne’ebé FALINTIL, foraa armada rezisténsia nian, mantein moris esperansa liberdade nian iha ai-laran.
Luta ida-ne’e la’ós de’it militár-ida-ne’e mós luta ida ba lia-loos istóriku no rekoñesimentu internasionál ba ita-nia direitu ba autodeterminasaun.Jornalista sira ne’ebé ariska sira-nia vida hodi konta Timor-Leste nia istória sai nu’udar aliadu krusiál iha batalla ida-ne’e.
Bainhira mundu hakarak ita invizível, jornalista internasionál sira mak buka ami iha ai-laran, hasoru malu ho gerrilleiru FALINTIL sira. Profisionál korajozu sira hanesan Francisco Borja da Costa, Adelino Gomes husi RTP Portugal, Kamal Bamadhaj, Max Stahl, Sakamoto, Agus Mulyawan, Muki no Sahe diretór jornál Visão, Bernardino Guterres “Berekai,” Sander Thoenes, no seluk tan, bele aumenta tan sira seluk iha ne’e, sai ita-nia narradór internasionál sira iha ita-nia rezisténsia iha tempu susar sira.
Jornalista sira-ne’e la’ós observadór de’it. Sira sai sasin moris, mikrofone ba ita-nia rezisténsia, mundu nia matan ba ita-nia terus no esperansa. Entrevista hotu-hotu, relatóriu hotu-hotu, imajen hotu-hotu ne’ebé sira kaptura maka aktu rezisténsia diplomátiku.
Imprensa maka ita-nia embaixadór silensiu. Bainhira ita laiha lian, sira ko’alia ba ita. Bainhira ita hakarak mundu atu haree ita, sira maka ita-nia matan no buka meius oi-oin hodi infiltra tama mai Timor-Leste hanesan ezemplu konkretu, inisiativa husi Padre Satu haruka nia espoza hodi infiltra mai hodi organiza solidariedade parlamentar japonês.
Ohin loron, ita fó onra la’ós de’it ba papél imprensa nian, maibé ba papél sagradu atu hateten lia-loos. Referendu istóriku 30 Agostu 1999, ne’ebé timoroan 78% vota ba independénsia, sai mós triunfu lia-loos hasoru bosok, justisa hasoru opresaun. Ida-ne’e maka kulminasaun husi prosesu ida iha ne’ebé jornalizmu livre hala’o knaar fundamentál, hodi permite mundu atu asiste tantu korajen husi povu timoroan no mós violénsia ne’ebé mosu hafoin referendu.
5. Forsa Armada Nia Kompromisu Ba Liberdade Imprensa
Nu’udar Xefe Estadu-Maiór Jenerál F-FDTL, “ha’u hakarak afirma ho solene kompromisu ita-nia Forsa Armada nian hodi defende liberdade imprensa iha Timor-Leste. Kompromisu ida-ne’e la’ós de’it institusionál-ida-ne’e istóriku. FALINTIL-FDTL, herdeiru husi rezisténsia armada hasoru okupasaun, rekoñese katak nia misaun atuál atu defende soberania nasionál inklui mós defende valór demokrátiku sira neʼebé ita luta ba iha tinan barak nia laran.
Liberdade imprensa la’ós ameasa ida ba seguransa nasionál ne’e maka ninia garantia. Imprensa ida ne’ebé livre, responsavel, no profisionál maka aliadu di’ak liu ba Forsa Armada profisionál sira ne’ebé komprometidu ho valór demokrátiku sira.
Tanba ne’e, ha’u garante ba profisionál mídia sira ne’ebé prezente iha ne’e katak FALINTIL-FDTL sei defende nafatin imi-nia liberdade informasaun no imi-nia direitu atu kestiona. Eskrutiniu públiku ba ita-nia instituisaun sira, inklui militár, hametin ita-nia demokrasia no kontribui ba hadi’a ita-nia servisu ba nasaun.
6. Xamada Ba Jornalista Timor-Leste
Ba jornalista timoroan sira, ha’u hakarak dirije liafuan espesiál ida kona-ba rekoñesimentu no responsabilidade. Ita-boot sira maka erdeiru sira ba legadu husi Balibo Five no Roger East. Ita-boot sira-nia misaun atu buka no habelar lia-loos, atu promove justisa liu husi informasaun, ne’e fundamentál ba konsolidasaun ita-nia demokrasia.
Labele para hodi buka lia-loos, kompromete iha ita-boot nia defeza ba justisa, no inkoruptivel iha ita-boot sira nia kompromisu ba informasaun ne’ebé loos. Istória Timor-Leste nian sei hakerek hela, no ita-boot sira iha privilėjiu no responsabilidade atu rezista ba jerasaun sira iha futuru.
Dezafiu sira ne’ebé ita-boot sira hasoru ohin loron diferente ho sira ne’ebé maka Balibo Lima hasoru, maibé la menus importante. Iha mundu ida ho dezinformasaun no manipulasaun mídia, ita-boot sira-nia kompromisu ba lia-loos faktuál maka nesesáriu tebes.
Keta tauk ho podér, keta reduz ho solusaun fásil sira, keta rende ba tentasaun sensasionalizmu sira. Honra sakrifisiu husi sira ne’ebé maka fó sira-nia moris ba lia-loos hodi sai defensór sira ne’ebé kompromete ba lia-loos.
7. Konklusaun
Balibo Lima no Roger East la’ós Timor-oan, maibé sira-nia raan ne’ebé fakar iha ita-nia rai halo sira sai parte ba ita-nia istória ne’ebé ita partilla. Sira nia sakrifisiu ba lia-loos maka parte ida husi narrativa ita-nia independénsia nian.
Ohin, bainhira ita komemora aniversáriu ba dala 50 husi eventu trájiku ida-ne’e no selebra Loron Nasionál Liberdade Imprensa nian, ita hafoun ita-nia kompromisu ba valór sira ne’ebé sira fó sira nia moris ba: liberdade, lia-loos, no justisa.
FALINTIL-FDTL, nu’udar instituisaun ne’ebé moris husi rezisténsia no iha servisu ba demokrasia timoroan nian, fó onra ba memória ema aten-barani sira-ne’e nian no reafirma kompromisu atu defende liberdade imprensa nu’udar valór fundamentál ba ita-nia nasaun independente.
Atu jornalista internasionál sira-nia ezemplu inspira ita hodi harii Timor-Leste ida iha-neʼebé lia-loos manán lia-bosok, justisa manán impunidade, no liberdade manán opresaun.
Maromak haraik bensaun ba jornalista Timor-Leste no mundu tomak Maromak haraik bensaun ba Timor-Leste.