Povu Mak Hari’i Estadu, Labele Husik Povu Vítima Beibeik

SAPNewsTL, Dili : Notisia Opiniaun husi Estudante Universidade da Paz (UNPAZ) kona-ba povu no estadu iha kontextu libertasaun patria no libertasaun povu, iha kontextu libertasaun nasional povu mak sai nukleu ka sentru ba dezenvolvimentu sosial, politika, ekonomika, kultura no setor sira hotu tanba maka luta ba hatur estadu de direitu demokratiku

Introdusaun

Estado seda’uk iha visão no missão horizonte atu garante aspiração povo ai-leba  nian. Povo necesita tebes economia suficiente atu sustenta moris lor-loron nian. Oinsa ho estado eh governo nia plano atu circulação economia rai-laran bem ordenado? Wanhira loos mak governo hadia economia rai-laran? Se la’os agora? Wanhira? Povo ai-leba hein ho pascencia fuan nakonu perdão ba Na’i-ulun sira nia promessa kinto kanto husik ita mesak timor-aon de’it. Kacua! loron-ohin  povo ai-leba hanoin ba mai tetu ba mai han saida? Na’i ulun sira hanoin ohin ita han iha nebé? Han dala hira?

Ita tenki sai hanesan povu ne’ebé matenek no fó nia matenek estrategia ida hodi hala’o iha processo luta uku-an nian ne’e  iha momentu ne’ebá katak loron konsulta popular povu determina ida ba rai ida ne’e tamba hakarak atu ukun rasik a’an, ho ida ne’e mak povu nia mehi ne’ebé furak hakarak luta ba estadu ida ne’e.

Tan ne’e, ukun na’in sira ita bele halo polítika modelu(bentuk) oinsa mós tenki realiza ho fuan ne’ebé povu halo ba estadu ne’e, tenki hatudu fatin ne’ebé seguru ka kria kondisaun ba sira atu ema hotu bele goza nia moris hanesan negosiante ambulante sira iha fatin públiku tamba sira hakarak mós atu kontribui ba ema hotu nia preokupasaun ka nesesidade ne’ebé urgente hanesan nesesidade uma laran nian, ne’e konkretiza duni ba povu nia luta, povu nia terus(fakar ran) povu nia mate no povu nia mehi, iha loron 05/05/2002 rekunesimentu internasional, no povu Timor tomak ho oin hamnasa, tan povu no estadu hetan ona liberdade.

Nune’e, ha’u afirma ba questaun filózofia Timor-leste atu ita hotu bele tetu ba mai, ho vontade no tau  konsiderasaun iha ita hotu nia ulun atu labele estraga povu ba beibeik no labele duni tan negosiante sira iha fatin públiku ba beibeik, ho perguntas ida nune’e “bainhira loos mak estadu kria kondisaun ne’ebé seguru ba nia povu ka negosiante ambulante ka vendedores sira”?

POVO MAK LUTA BA UKUN-AN RASIK

Povo mak abut povo mak rohan! Katak povo ai-leba mak halo funu ne’e povo ai-lebamak halo história, povo mak mate, ba ukun-raik an. Nune’e hoje, povo livre terra livre maibe povo ai-leba terus ba babeik susar ba bbeik, halerik ba crise economia rai-laran loron ba loron.

Estadu ne’ebé soberanu hamrik nudar Demokrátiku ida ne’ebé mak hatur iha K-RDTL iha artigu primeiru(1), ne’ebé mak mai ho povu nia sentimentu kontribuisaun hodi tuba metin ba referendu loron 30 fulan agustu tinan 1999 ninian, ne’e la’o iha organização nações unidas(ONU) nia matan-okos,konfirma povu nia hakarak rasik ba independensia, ho ida ne’e povu fó nia votus ida tamba hakarak kontribui hodi hetan independensia.

Tanba ne’e, ita sempre dehan husi povu ba povu sei fila fali ba povu no iha Primeiro Ministro Maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão nia Livro ida hakerek ho nia tema”Um povu Uma pátria”katak povu ida patria ida ita tenki ukun rasik aan. Husi parte hirak ne’e liu husi prosesu bo’ot ida mak ita foin hetan independensia, povu nia kontribui ba estadu ne’e ema hotu hein atu hetan pontus ne’ebé pozitivu maibe dalaruma kontribuisaun ne’e mós hatudu resultadu ne’ebé ema ladun konfortavel, ba kontribuisaun ida ne’e mak ita foin sukat ita nia pasiensia no oinsá mak ita bele hatene pasiensia atu ultrapasa desafius hotu ne’ebé mak povu infrenta, kontribui hakarak uza ita nia kapasidade pessoal no oinsá mak bele hetan rezultadu ne’ebé di’ak.

Kontribuisaun indika ba planu servisu ne’ebé estabelese husi grupu ka individu hodi bele responde ita nia mehi ne’ebé mak hakarak hetan liberdade, tamba planu ne’e sei akontese no la’o tuir nia korredor, hodi bele hatan ba objetivu ida de’it katak povu nia hakarak ne’e tenki ukun rasik aan.

Iha parte seluk polítika na’in no povu sira estuda no treino an ba oinsá sai husi konflitus iha momentu ne’ebá, ita reflete konaba rai doben Timor-leste, bainhira hetan independensia ka sai husi kolonial portugesa no invazaun Indonesia ne’ebé fó torturasaun ba povu Timor-Leste.

Timor-Leste nia independensia la’os milagre ida ne’ebé mosu derepente de’it maibé liu husi kontribusaun ida ka prosesu ne’ebé naruk, ho razaun tamba durante ne’e liu husi prosesu estuda no treino an hodi prátika lala’ok polítika nian ho lala’ok ida ne’e mak ohin loron ita hetan liberdade.

Tuir matenek na’in ida Hannah Arendt dehan”berpikir berarti selalu berpikir tentang dunia. Dengan kata lain, berpikir selalu melibatkan orang lain dan dunia sekitar” uluk bainhira povu Timor hetan kastigu,baku oho no sira seluk tan. Lider Timor sira hare no hanoin katak hahalok ne’ebé hasouru Timor oan sira ne’e buat ladiak no husi nasaun seluk mós la gosta hahalok sira ne’ebé akontese iha rai doben Timor-leste.

Liu husi hanoin sira ne’e mak buka dalan ka estrategia ida atu hetan liberdade ka independensia. Husi prosesu estuda konaba lala’ok polítika nian atu kontribui, pensamentu na’in ida ho naran Plato haktuir tan katak “polítik adalah sesuatu yang luhur karena diarakah untuk mewajudkan bonum commune(kebaikan bersama)”. Bainhira povu Timor-Leste hetan terus no susar, lider sira forma polítika tamba iha prinsipiu hakarak povu hetan moris di’ak iha nasaun ne’e nia laran. Tamba ne’e, husi povu ba povu nia kontribuisaun mak ohin loron ita hamrik hanesan Nasaun soberanu ida iha Timor-Leste.

POVU AI-LEBA

Povo ai-leba loron ba loron ba mai ho nia prodotu lokal iha cidade Dili atu buka osan kasian. Se mak bele regula ida ne’e ? Negosiante ambulante mak hanesan ema baibain hala’o aktividade dudu karoza tuir dalan ninin iha sidade Dili ka aktividade negosiante tuir fatin públiku nian. Iha sorin seluk negosiu mak fa’an na’in ba Mercadoria, iha empreza komersial sira husi fatin hirak mak henesan bazar,kioske, lojas no supermerkadu no sira seluk tan.

Negosiante ambulante sira triste tamba estadu duni sira ho sira nia produtu ka sasan sira atu labele fa’an iha fatin públiku tuir Tasi ibun no dalan ninin sira ne’e, negosiante ambulante sira la’o husi dader, meudia to’o kalan loron manas sira la senti loron nia manas anin no udan nia turut, tamba de’it nesesidade bázika familia nian, oan eskola ka alin eskola nst.

Ho situasaun hirak ne’e mak obriga negosiante sira tenki la’o ho pasiensia iha loron tomak nia laran, fa’an tutuir dalan ninin negosiante sira ne’e la’o no akonpana ho múzika iha sira nia Gerobak, kuaze loron ida tomak, sira kontinua buka moris, fa’an sira nia produtu local sira até loron matan monu. Tanba ne’e, guvernu tenki hare didia’ak situasaun agora dadauk povu infrenta, sa tan ohin loron foos folin sa’e no sira seluk tan, sei ita dudu ses povu nia direitu ho fa’an nia produtu local sira oinsá povu nia moris atu ba lós ida ne’ebé, no povu ne’e mai husi estadu ka mai husi ne’ebé?

Lós duni katak ita “bazeia ba dekretu lei Nu. 33/2018, 27 de agustu katak fatin trotoar leten, Estrada ninin la autoriza atu fa’an sasan. Ho ida ne’e ohin loron ordem husi superior sira hanesan presidente autoridade municipal Dili, director to’o chefe departamentu”sira hateten no  avizu bebeik ona ba negosiante sira atu labele fa’an sasan iha fatin públiku ka estrada ninin sira maibe negosiante ka vendedores sira nafatin fa’an. Negosiante sira komprende lei maibe tenki kria kondisaun ba sira, lae sira nafatin fa’an tamba sei bainhira Guvernu seidauk hatudu ka hatur fatin ne’ebé seguru ka libre hodi fa’an sira nia produtu local sira.

Mezmu ita ukun an ona dekada rua balun nia laran, grupu minoria balun de’it mak goza sira nia moris ho fasilidade luxu, maioria sidadaun sira sei moris iha nakukun laran, ki’ak no mukit sai questaun ka problema dikotomia social, ema ki’ik sira ejiji nafatin atu hetan moris ho dignu tanba sira nia kontruisaun ba estadu ne’e atu hadia povu nia moris loron-loron(vida quotidiano) nian. Maibé, polítika na’in sira utiliza ne’e sai kampana no ajenda retórika polítika de’it.

Atu aguenta moris loron-loron, sei iha sidadaun balun preokupa ba osan hodi bele sustenta no asegura sira nia moris. Pelumenus loron ida han dala rua, moris iha sisiedade balun loron ida han dala ida de’it tamba ho kondisaun la iha rendimentu regular, balun depende de’it ba nia produtu local sira ho prosperiedade nakukun.

Iha momentu di’ak ba hakerek na’in atu halo observasaun,oinsá negosiante sira hala’o negosiu hodi hatutan netik sira nia moris iha tempu krize social ne’ebé sasan folin karun hanesan foos no sira seluk tan, la iha servisu no problema multidimensiomal sira ne’ebé akontese iha estadu ne’e. Fenómeno social ne’e simples atu observa, maibé karik ukun na’in sira balun sei tau nia aan hanesan individualista la hanoin oinsá buka solusaun ba problema ki’ak no mukit ne’ebé mak povu infrenta hela iha estadu Timor-Leste.

Tuir mai hakerek na’in atu rekomenda de’it ba guvernu katak atu fó solusaun ba negosiante ambulante no vendedores sira nia problema ne’ebé mak durante sira fa’an iha dalan ninin mak:

1. Hakerek na’in lori povu nia lian hakarak husu guvernu tenki kria kondisaun ne’ebé seguru ba negosiante ambulante sira hodi fa’an sira nia produtu lokal.
2. Hakarak husu mós Ministerio komersiu industria e ambiente ka guvernu da-IX no autoridade lokal sira para kria mós loja de povo, tamba husi loja de povu mak:

a). Atu atende ona folin iha mercadoria iha areia rural tantu sidade Dili no loja de povo mak sei fa’an rasik produtu lokal sira.

b). Loja de povo mak sei sai oinsá atu promove produtu lokal nasional no mós loja de povo mak hasa’e eksportasaun produtu nasional ne’ebé ita rasik nian.

c). Loja de povo mak sei sosa produtu nasional(uluk povu kuda guvernu sosa, ohin loron povu kuda loja de povo mak sosa).

3. Husu Guvernu da-IX karik bele tau prioridade ba povu nia produtu sira no negosiante ambulante sira tenki kria tan kondisaun Mini-merkadu tamba inposivel komprador sira ba hotu merkadu bo’ot hanesan Taibesi no Manleu, karik do’ok husi merkadu rua ne’e.
4. Guvernu tenki foti alternativu ida katak halo Mini-merkadu sira iha Dili laran iha parte hanesan tuir mai ne’e: Becora,Bidau lecidere,Bairo Pité, Fatu hada, Komoro, Elemloi, Kampun Baru no Tasi-tolu;

Husi parte hirak ne’e atu labele hamosu engarafamentu iha dalan públiku ba Ema, Kareta no Motorista sira movimentu ba mai guvernu tenki kria ka implememta Mini-merkadu sira ba fatin ne’ebé mak hakerek na’in Cita ona iha leten, karik ida ne’e mak guvernu implementa duni hakerek na’in senti bele rezolve ona povu no estadu nia kontribuisaun no negosiante sira mós bele hetan ona rendimentu ka solusiona ona sira nia preokupasaun durante povu infrenta konaba fa’an sasan no produtu lokal sira.

Konklusaun

Sei ohin ita kuda ai-horis ida mak aban bainrua ka loron ida ita sei ku’u nia fuan katak sei ohin ita esforsu aan hodi halo buat di’ak no halo kontribuisaun ba rai ida ne’e mak ita sei hetan duni liberdade ka ukun rasik aan. Agora tempu to’o ona mai ita hamutuk fó liman ba malu liu husi konsiderasaun ba malu no fiar malu, servisu hamutuk nudar maubere oan katak povu kontribui ba estadu no guvernu tenki hadia mós povu nia kondisaun no negosiante anbulante ka vendedores sira nia fatin.

Nune’e,hakerek na’in konvida ita hotu hanesan ema Timor oan nudar sidadaun ida kaer metin prinsipiu katak ita mai husi nasaun soberanu ida, husar ida mak hanesan Repúblika Demokrátiku de Timor-Leste. Povu uza nia ideologia polítika ida ne’ebé defende primeiru lealdade husi individu hotu hodi tau uluk interese nasaun, interese koletivu, povu no estadu soberanu ne’e.

Iha povu kontribuisaun ba estadu vs negosiante ambulante, povu ejiji sira nia direitu hodi halakon hahalok diskriminasaun ba rai ida ne’e, hatun uluk interese komum nian hodi hadia povu nia moris liu husi Mini-merkadu sira. Iha nasaun soberanu ida, diálogu nudar meius efikaz no dalan ne’ebé di’ak hodi solusiona diferensa sira.

Ema nasionalista no patriota lolós mak sira ne’ebé iha espiritu prontu halo sakrifisiu ba rai ida ne’e, espiritu domin, dedikasaun, determinasaun no responsabilidade ba ninia nasaun no estadu ida ne’e mak povu nia kontribuisaun katak tenki hatene kuida no hatudu buat ne’ebé di’ak ba nasaun, povu no estadu ne’e.

Ita tenki buka promove valores sira posetivu, promove espiritu paz, promove unidade nasional, diálogu, toleransia, justisa sosial, rekonsiliasaun no respeita ba lei ka normas sira ne’ebé mak baze konstrusaun ba estadu. Husi parte hirak ne’e mak ita aplika duni signifika ita hatudu duni no konsidera duni povu nia kontribuisaun ba nasaun demokrátiku ne’e, espera katak guvernu da-IX sei hadia kondisaun ne’ebé seguru ba negosiante anbulante ka vendedores sira nia fatin liu-liu tenki hadia povu nia moris.

Estudante: Gregório Fidelis Colo

Classe: Semestre VI

Faculdade: Direito

Departamento: Ciência de Direito

Escola: Universidade Da Paz

Husi: RAEOA