Motivasaun Moris : Halakon Hanoin A’an Aat, Muda An Konkista Futuru Ne’ebe Nabilan

Imajen Estudante Gregorio Fidelis Colo
SAPNewsTL, Dili, 24/11/2022 (Opini News): Artigu motivasional husi Estudante Universidade da Paz (UNPAZ) Fakuldade Direitu, Departamentu Ciรชncia De Direito, semester IV Gregorio Fidelis Colo, Estudante refere mai husi Rejiaun Administrativa Espesial Oecusse Ambenu, Tuir Nia artigu motivasional refere atu motiva no inspira foinsa’e sira liliu leitor sira hodi adapta moris nakonu ho responsabilide ba moris ne’ebe saudavel, seguru, Prosperiedade no felisidade iha futuru ne’ebe mellor no nabilanย ย ย
Introdusaun
Iha mundu ohin loron ita bele dehan ema hotu moris ihaโEra-Modernoโ, ema barak hakarak atu kontente maibe ema balu sei triste tamba la iha dalan atu ema lori nia ba moris ksolok nian ka nia sei moris iha nakukun laran, iha parte seluk lori ema ba moris iha tempu balu nia laran deโit ou vida provisorio nianย deโit. Tamba neโe, iha haโu nia artigo ida neโe haโu hakarak bolu fila fali ita ida-idak nia an hodi bele hadia ita nia hanoin sira neโebรฉ sedauk lรณs atu nuneโe labele monu ba ema seluk nia lasu sira ka monu arbiru iha ema seluk nia hanoin sira neโebรฉ sedauk lรณs katak la merese duni atu fรณ benefisio diak ba ita nia an no mรณs ema seluk nia hakarak sira, espesialmente iha moris Familia, sociedade no nasaun nia laran. Tamba neโe, iha Opiniaun ka reflexรฃo simples ida neโe uluk nanaโin haโu sei hahu ho: Halo revoluรงรฃo ba an rasik; hodi hatur an lolรณs iha knua hotu-hotu, hanoin lรณs, halakon hanoin aโat muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuru.
ย Halo revolusaun ba ita nia an rasik
Iha parte ida neโe haโu hakarak esklarese ka keโe oitoan konaba buat hotu neโebรฉ ita sempre bolu hanesan lixu ka fatin tau foer ida iha ita nia an no halo ita la konsiente ka la sente no lahatene konabรก lixu ida neโe, nuneโe toโo nia sai dodok deโit iha nia fatin ka ita nia an rasik no bele estraga haโu nia an tomak no mรณs ita hotu nia an tomak, at liu tan estraga mรณs ema seluk nia moris.
Tanba neโe, haโu nia an ka ita hotu nia an, ida neโe presija tebes atu halo auto-defesa ba an no hadia beibeik ita nia an iha tempo ba tempo hanesan ita ema haris karik tenke haris hela deโit ita nia isin no buka tau sabaun hela deโit atu nuneโe isin neโe bele mรณs no saรบdavel, fรณ ksolok no mรณs muda ita nia an ka ema seluk nia an ba lรณs. Iha parte seluk ita bele dehan โrevoluรงรฃo da mentalidadeโ katak ita hotu tenki halo revolusaun ba ita ida-idak nia an ka tenki mental hodi kontra no hasouru hanesan tasi neโebรฉ mai ho laloran boโot maibe nunka ses an husi fatin sempre hasouru laloran ย boโot ida neโe. Ida neโe mak sai matadalan hodi muda ita nia an ba moris diak nia laran, tamba neโe ย ita hotu lalika hakfodak atu halo revoluรงรฃo ho mental ba ita nia moris, ita hotu hakruk ba ida neโebรฉ haruka ita mai iha mundu neโe mak maromak nia mak bele guia ita ida-idak nia moris ida neโe.
Ita hotu tenki iha prinsipiu hodi revela no mental ita nia an liu-liu ita nia fuan, nuneโe ita bele deskobre lolรณs ita nia moris ida neโe. Hanesan iha documento igreja nian(Gaudium Et Spes 22:1) dehan โrevela o homem a si mesmo e descobre-lhe a sua vocaรงรฃo sublimeโโ. Husi ida neโe, ita bele dehan katak ita nia an neโe husik ser supremo mak guia ita nuneโe, ita bele ona descobre lolรณs ita nia an ida neโebรฉ lรณs no moris tuir vocaรงรฃo neโebรฉ ita hili ona iha ema ida-idak nia hakarak.
Tamba neโe, resultadu ida husi frajil ou harahun an rasik neโe mak bele ona descobre buat barak nomos bele fรณ ona soluรงรฃo ba problema hirak neโebรฉ ita hasouru no fรณ ona sentidu ba moris neโe rasik. Ida neโe mak ita presija atu hariku itaย nia an rasik liu husi ita nia aprende ka vontade rasik nuneโe ita bele kuรฑese ona didiโak ita ida-idak nia an. Iha parte seluk mรณs hela semana ida ka rua atu tama ona ba โTempo adventoโ ka Festa Natal nian signifika tempu nebรฉ atu hanoin hikas fali nai jesus kristu nia moris ย hias iha bibi luhan ida ka kosok oan maksoin nebรฉ moris mai iha mundo neโe. Espera katak kosok oan mai sei lori Paz no Domin atu fo solusaun diโak ba ita hotu iha mundu neโe, espesialmente iha Timor-leste nebรฉ oras neโe infrenta hela problema oi-oin. Tamba neโe, besik ona atu hetan ksolok, Paz no Domin nian husi kosok oan nia moris neโe, mai ita hotu fรณ liman ba malu hodi hakuak malu halakon tiha hanoin at sira ona hodi muda ita nia an ba moris nebรฉ lolรณs iha mundu neโe.

Imajen Estudante Grigorio Fidelis Colo husi Fakuldade Direitu Universidade da Paz
ย Hatur an neโebรฉ lรณs iha fatin hotu-hotu
Ita ema nudar kriatura ida hatene ita nia an no reconhese katak ita niaย an mรณs iha carรกcter no fraquesa neโebรฉ la perfeitu entรฃo hakarak ka lakohi ita presija ema ruma hodi nuneโe bele halo kompleta ita nia fraquesa ida neโebรฉ ita iha neโe. Hanesan iha parte ida ho liafuan latim dehan โ Bonum Fasciendum Et Malum Evitandumโ ou iha Tetun karik dehan halo buat neโebรฉ diak no hadok buat neโebรฉ aโat. Husi ida neโe, ita bele dehan katak moris neโe ita la perfeitu ita sempre liu husi sala mak ba lรณs, laโos dehanย atu halo perfeito lรณs ka halakon hotu buat aโat sira maibe ita presija hadia, hadok an no diminui oitoan, nuneโe ita mรณs moris iha fatin neโebรฉ ho hakmatek ou tranquilidade. Ho ida neโe, ita nia an flexรญvel no iha fatin neโebรฉ deโit, ita hatur an lolรณs hanesan ema neโebรฉ iha kuรฑesimentu diโak ou ema neโebรฉ ninia an neโe equilรญbrio ou igualmente.
Tamba neโe atu sai ema neโebรฉ equilibrio ou igual neโe, nia iha carรกcter de pasciรชncia, humildade, honestidade, flexรญvel, bondoso, positividade no responsabilidade. Iha pontu hitu sira neโe mak ita hotu aplika iha ita nia an no ita sei sai ema ida neโebรฉ equilibrio ka hanesan duni ย iha ita nia moris tomak. Dala uain ita ema hatudu ita nia an iha pรบbliku neโe bosok ka taka an mak barak liu no balu fali hatudu duni ninia an ou moris ida neโebรฉ lรณs nian. Ida neโe mak defรญcil oituan atu ita descobre ema sira neโe nia an. Maibe iha parte ida, ita harรฉ didiโak mรณs nia formaรงรฃo iha sira nia familia no liu-liu harรฉ ita nia testemunha da vida quotidiano ka moris loron ba loron nian, sei ema neโe iha nia famรญlia laran hatudu duni nia comportamento diโak no educaรงรฃo familia nian mรณs diโak, neโe significa ita nia an diโak duni no bele aprende diak liu tan hodi sai educador ida neโebรฉ diโak iha ita ida-idak nia moris.
Iha parte seluk mรณs ita bele dehan ita nia an neโe sempre monu ba influรชncia ho ciรชncia sira entรฃo iha neโeba muda loron ba loron bele ba diโak no dalaruma mรณs bele ladiโak. Tamba neโe, ba ita hotu se deโit, tanto mane ou feto ita tau an iha fatin hotu-hotu ka knua hotu. Por exemplo sei ita ema uainhira ita simu ona sacramento comunhรฃo nian hatudu ona sรญmbolo ida katak ita sai duni ona maromak nia oan hodi simu nia isin no ran. Ho ida neโe mak lori ita ba vida ida neโebรฉ nakonu ho ksolok no ksolok ida neโe laโos deโit ba ita nia an no familia ksolok neโe mรณs bele ba ema seluk hodi senti nia furak neโe รณinsa, liu-liu ba sociedade iha ita nia naรงรฃo. Tamba neโe, mundu ohin loron presija tebes ema neโebรฉ humildade duni nuneโe nia bele halo buat hotu tuir lei no ordem sira tamba ho buat sira neโe mak muda ema nia hahalok iha ita nia an ba sociedade ka naรงรฃo ida neโe nia laran.
Hanoin neโebรฉ lรณs ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย
Liafuan ida neโebรฉ dehan โhanoinโ no โlรณsโ neโe ho nia verbo ida no iha lian portuguรชs dehan โpensarโ no โverdadeโ. Pensamento no verdade neโe mak sai dalan ida neโebรฉ diโak iha ita ida-idak nia an atu hanoin ba dalan lรณs nian. Iha matenek ida naran DE/CA/ZE dehan ho lian latim: โcogito ergo sumโ katak haโu hanoin mak iha, no iha Emanuel kant mรณs haktuir tan katak โhaโu halo buat ruma tenki mai husi haโu laran no haโu nia conhecimento aprioriโ significa ita hotu ida-idak halo buat neโebรฉ mai husi ita nia laran neโebรฉ ita hanoin no lรณs, ita nia hanoin neโe ita rasik hatene, ita hili tamba diโak ba ita no diโak ba ema hotu-hotu neโe mak hanoin neโebรฉ lรณs. Ita harรฉ katak iha problema barak mak agora daudaun mosu iha ita nia familia, sociedade no naรงรฃo. Problema hirak neโe mak hanesan: impase deย polรญtica, abuso de poder, divรณrcio, barlaqueado, lisan ka kultura no seluk-seluk tan. Iha neโe dalan saida mak problema hirak neโe mosu! Tamba sรก mak ita ema labele fรณ soluรงรฃo? No ita senti ga lae ho problema hirak neโe bele afeita ba ita nia moris iha futuru, liu-liu ba gerasaun sira! Problema sira neโe hotu, dala barak halo ema lakon sira nia confianรงa ka laiha conscistรชncia ona ba sira nia moris no atรฉ balu habadak sira nia moris ho dalan la diโak hanesan tara an ho tali neโebรฉ la iha funรงรฃo, involve iha droga, prostituiรงรฃo, iha mรณs grupo ida neโebรฉ conhecido oituan iha tempo agora neโebรฉ ho naran lesbian, Bisexual no (LGBT). Problema hirak neโe mak ohin loron acontece ona iha ita nia naรงรฃo laran. Sira neโe mak estraga ema nia imagem umanu no dignidade hanesan maromak nia ilas.
Mundo agora ita dehan era-moderno halo ema moris iha dezorganizado husi buat neโebรฉ lรณs, nuneโe hatama an fali iha buat seluk neโebรฉ lori ita atu ba rai kuak. Entรฃo lakon ona ita nia sentido da vida ida neโebรฉ tuir maromak nia hakarak. Tamba neโe, รณinsa mak ema ida atu bele hanoin neโebรฉ lรณs ho nuneโe bele fรณ soluรงรฃo ba problema refere nian, husi hanoin hirak neโe mak bele orienta nia ba moris ida neโebรฉ lolรณs. Maibe fรณ liverdade mรณs ba ema ida-idak atu decide iha nia moris; iha parte seluk igreja nian mรณs hakarak loke ema hotu nia fuan ho valor morais no forma ema atu sai ema neโebรฉ hatene atu hadomi hanesan maromak hadomi ita iha mundo neโe.

Grigorio Fidelis Colo
Halakon hanoin aโat muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuru
รinsa mak ita ema ida-idak bele hadiโa nia moris se nia la iha hanoin ida neโebรฉ lรณs ba nia an rasik, iha familia, sociedade no naรงรฃo nia laran liu-liu ba ita nia futuro rasik? Ho perguntas ida neโe, haโu hakarak sobu oituan ita hotu nia hanoin, atu nuneโe ita mรณs bele senti katak problema sira neโebรฉ ita hasouru neโe ninia soluรงรฃo neโe mak iha ita ida-idak nia an rasik. Tamba neโe, ema sempre dehan ksolok neโe laโos mai husi ema seluk maibe ksolok neโe mai husi ita nia an rasik katak ita haksolok ba, hanoin lรณs muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuro.
Iha ita nia moris ohin loron neโe ema barak harรฉ sira nia an mak diโak liu ema hotu do que ema seluk. Hosi ida neโe ita bele dehan katak ema neโe nia hanoin mak lalรณs ka la normal ona nuneโe hosi hanoin neโebรฉ lalรณs neโe mak halakon ona nia responsabilidade ba nia emar sira ka belun sira iha futuro no at liu tan mosu problema iha familia, sociedade ka naรงรฃo nia laran. Ho dalan saida mak ita bele hadiโa hanoin sira neโe? Iha minutu ida neโe ka oras ida neโe, haโu hakarak fรณ hanoin ba ita hotu katak ita nia an neโe importante liu do que material sira, sasan mak iha folin ho osan maibe ita ema iha folin uainhira hatur an iha domin maromak nian.
Iha parte seluk ema dehan dalabarak ita preokupa hodi buka ai-han ba ita nia isin maibe ita haluha hodi fรณ han ba ita nia klamar katak ita ema dala uain ita infeita deโit ita nia an ho ksolok mundo nian ita haluha tiha ida neโebรฉ fรณ moris ba ita tamba neโe hanesan kriatura maromak nian ita fanun malu hodi moris tuir maromak nia lei ka doutrina sira, labele hanoin deโit atu habokur o nia isin maibe hanoin liu ba o nia klamar tamba ita nia klamar mak maromak hatur ka halรณs iha ita nia moris loron-loron. Ita hotu tenki hadiโa ita nia hanoin sira neโe tamba atu fรณ soluรงรฃo ba problema sira neโe so iha deโit maromak no ita nia hanoin sira neโebรฉ lรณs, tamba maromak no hanoin neโebรฉ lรณs mak sai hanesan centro ou chave ida. Tamba neโe ita nia igreja mรณs sempre fรณ coragem ho morais ba ita hotu ka apรณio nafatin ita nomos tau duni importansia ba ita ema nia moris iha mundu neโe liu-liu ita nia nasaun doben timor-leste.
ย Konkluzaun
Ho buat hotu neโebรฉ haโu halo iha leten neโe, ikus mai ita bele dehan ho matenek naโin ida nia liafuan ho Latim dehan: โโcogito ergo sumโ katak haโu hanoin mak iha. Lรณs duni buat hotu ita halo neโe liu hosi ita nia hanoin neโebรฉ mak iha, hanoin neโebรฉ iha mak ita halo buat neโebรฉ mak ita plano no hanoin tiha ona. Ita nia hanoin mak sai chave ba ita ida-idak nia an tomak liu-liu ba ita nia decisรฃo sira neโebรฉ ita hanoin ona. Iha parte seluk ita halo ona revoluรงรฃo ba ita nia an, ida neโe importante tebes, nuneโe ita bele ona descobre lolรณs ita nia an, tamba hosi ita nia an ida neโe mak hafoin hatene no bele hatur lolรณs iha fatin hotu-hotu.
Maibe atu hadiโa buat hirak neโe hotu ita muda no halรณs uluk mak โhanoinโ ida neโe,tamba, hanoin mak chave ba ita nia hahalok sira hotu. Uainhira ita hadia ona ita nia hanoin significa ita hatur ona buat hotu iha nia fatin, liu-liu ita an katak ita nia moris neโe sai duni ona ema neโebรฉ lรณs no flexรญvel ona. Tamba neโe, halo revoluรงรฃo ba ita nia an, hatur an iha fatin-fatin, hanoin neโebรฉ lรณs, hadia moris, halakon hanoin at muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuro. Ida neโe mak dalan ida neโebรฉ atu ita bele prepara ita nia an ba moris loron ikus nian. Tamba, ita moris iha mundo neโe ema barak mak hakarak atu sai ema neโebรฉ famoso ka naran boโot iha mundo neโe maibe susar tebes atu hetan oportunidade neโe ho diโak ikus mai hamosu tristeza boโot ba ita ida-idak nia an rasik.
Referรชncia:
- http://www.tatoli.tl.08 Apr 2017
- Publicaรงรฃo anual. Ano II-No.3-Novembro de 2018
- Revista radio timor kmanek-2016
- Arca espiritual- SPESJOMVY, No.5/Ano V/Outubro 2018, e tambem os provรฉrvios e o google.
Estudante: Gregorio Fidelis Coloย ย ย ย ย
Classe: Semestre IV
Faculdade: Direito
Departamento: Ciรชncia De Direito
Escola: Universidade Da Paz
Jornalista : Ariqui Crisanto Colo
ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย