BREAKING NEWS

Motivasaun Moris : Halakon Hanoin A’an Aat, Muda An Konkista Futuru Ne’ebe Nabilan

Imajen Estudante Gregorio Fidelis Colo

SAPNewsTL, Dili, 24/11/2022 (Opini News): Artigu motivasional husi Estudante Universidade da Paz (UNPAZ) Fakuldade Direitu, Departamentu Ciรชncia De Direito, semester IV Gregorio Fidelis Colo, Estudante refere mai husi Rejiaun Administrativa Espesial Oecusse Ambenu, Tuir Nia artigu motivasional refere atu motiva no inspira foinsa’e sira liliu leitor sira hodi adapta moris nakonu ho responsabilide ba moris ne’ebe saudavel, seguru, Prosperiedade no felisidade iha futuru ne’ebe mellor no nabilanย  ย ย 

Introdusaun

Iha mundu ohin loron ita bele dehan ema hotu moris ihaโ€Era-Modernoโ€œ, ema barak hakarak atu kontente maibe ema balu sei triste tamba la iha dalan atu ema lori nia ba moris ksolok nian ka nia sei moris iha nakukun laran, iha parte seluk lori ema ba moris iha tempu balu nia laran deโ€™it ou vida provisorio nianย  deโ€™it. Tamba neโ€™e, iha haโ€™u nia artigo ida neโ€™e haโ€™u hakarak bolu fila fali ita ida-idak nia an hodi bele hadia ita nia hanoin sira neโ€™ebรฉ sedauk lรณs atu nuneโ€™e labele monu ba ema seluk nia lasu sira ka monu arbiru iha ema seluk nia hanoin sira neโ€™ebรฉ sedauk lรณs katak la merese duni atu fรณ benefisio diak ba ita nia an no mรณs ema seluk nia hakarak sira, espesialmente iha moris Familia, sociedade no nasaun nia laran. Tamba neโ€™e, iha Opiniaun ka reflexรฃo simples ida neโ€™e uluk nanaโ€™in haโ€™u sei hahu ho: Halo revoluรงรฃo ba an rasik; hodi hatur an lolรณs iha knua hotu-hotu, hanoin lรณs, halakon hanoin aโ€™at muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuru.

ย Halo revolusaun ba ita nia an rasik

Iha parte ida neโ€™e haโ€™u hakarak esklarese ka keโ€™e oitoan konaba buat hotu neโ€™ebรฉ ita sempre bolu hanesan lixu ka fatin tau foer ida iha ita nia an no halo ita la konsiente ka la sente no lahatene konabรก lixu ida neโ€™e, nuneโ€™e toโ€™o nia sai dodok deโ€™it iha nia fatin ka ita nia an rasik no bele estraga haโ€™u nia an tomak no mรณs ita hotu nia an tomak, at liu tan estraga mรณs ema seluk nia moris.

Tanba neโ€™e, haโ€™u nia an ka ita hotu nia an, ida neโ€™e presija tebes atu halo auto-defesa ba an no hadia beibeik ita nia an iha tempo ba tempo hanesan ita ema haris karik tenke haris hela deโ€™it ita nia isin no buka tau sabaun hela deโ€™it atu nuneโ€™e isin neโ€™e bele mรณs no saรบdavel, fรณ ksolok no mรณs muda ita nia an ka ema seluk nia an ba lรณs. Iha parte seluk ita bele dehan โ€œrevoluรงรฃo da mentalidadeโ€ katak ita hotu tenki halo revolusaun ba ita ida-idak nia an ka tenki mental hodi kontra no hasouru hanesan tasi neโ€™ebรฉ mai ho laloran boโ€™ot maibe nunka ses an husi fatin sempre hasouru laloran ย boโ€™ot ida neโ€™e. Ida neโ€™e mak sai matadalan hodi muda ita nia an ba moris diak nia laran, tamba neโ€™e ย ita hotu lalika hakfodak atu halo revoluรงรฃo ho mental ba ita nia moris, ita hotu hakruk ba ida neโ€™ebรฉ haruka ita mai iha mundu neโ€™e mak maromak nia mak bele guia ita ida-idak nia moris ida neโ€™e.

Ita hotu tenki iha prinsipiu hodi revela no mental ita nia an liu-liu ita nia fuan, nuneโ€™e ita bele deskobre lolรณs ita nia moris ida neโ€™e. Hanesan iha documento igreja nian(Gaudium Et Spes 22:1) dehan โ€œrevela o homem a si mesmo e descobre-lhe a sua vocaรงรฃo sublimeโ€™โ€™. Husi ida neโ€™e, ita bele dehan katak ita nia an neโ€™e husik ser supremo mak guia ita nuneโ€™e, ita bele ona descobre lolรณs ita nia an ida neโ€™ebรฉ lรณs no moris tuir vocaรงรฃo neโ€™ebรฉ ita hili ona iha ema ida-idak nia hakarak.

Tamba neโ€™e, resultadu ida husi frajil ou harahun an rasik neโ€™e mak bele ona descobre buat barak nomos bele fรณ ona soluรงรฃo ba problema hirak neโ€™ebรฉ ita hasouru no fรณ ona sentidu ba moris neโ€™e rasik. Ida neโ€™e mak ita presija atu hariku itaย  nia an rasik liu husi ita nia aprende ka vontade rasik nuneโ€™e ita bele kuรฑese ona didiโ€™ak ita ida-idak nia an. Iha parte seluk mรณs hela semana ida ka rua atu tama ona ba โ€œTempo adventoโ€ ka Festa Natal nian signifika tempu nebรฉ atu hanoin hikas fali nai jesus kristu nia moris ย hias iha bibi luhan ida ka kosok oan maksoin nebรฉ moris mai iha mundo neโ€™e. Espera katak kosok oan mai sei lori Paz no Domin atu fo solusaun diโ€™ak ba ita hotu iha mundu neโ€™e, espesialmente iha Timor-leste nebรฉ oras neโ€™e infrenta hela problema oi-oin. Tamba neโ€™e, besik ona atu hetan ksolok, Paz no Domin nian husi kosok oan nia moris neโ€™e, mai ita hotu fรณ liman ba malu hodi hakuak malu halakon tiha hanoin at sira ona hodi muda ita nia an ba moris nebรฉ lolรณs iha mundu neโ€™e.

Imajen Estudante Grigorio Fidelis Colo husi Fakuldade Direitu Universidade da Paz

ย Hatur an neโ€™ebรฉ lรณs iha fatin hotu-hotu

Ita ema nudar kriatura ida hatene ita nia an no reconhese katak ita niaย  an mรณs iha carรกcter no fraquesa neโ€™ebรฉ la perfeitu entรฃo hakarak ka lakohi ita presija ema ruma hodi nuneโ€™e bele halo kompleta ita nia fraquesa ida neโ€™ebรฉ ita iha neโ€™e. Hanesan iha parte ida ho liafuan latim dehan โ€œ Bonum Fasciendum Et Malum Evitandumโ€ ou iha Tetun karik dehan halo buat neโ€™ebรฉ diak no hadok buat neโ€™ebรฉ aโ€™at. Husi ida neโ€™e, ita bele dehan katak moris neโ€™e ita la perfeitu ita sempre liu husi sala mak ba lรณs, laโ€™os dehanย  atu halo perfeito lรณs ka halakon hotu buat aโ€™at sira maibe ita presija hadia, hadok an no diminui oitoan, nuneโ€™e ita mรณs moris iha fatin neโ€™ebรฉ ho hakmatek ou tranquilidade. Ho ida neโ€™e, ita nia an flexรญvel no iha fatin neโ€™ebรฉ deโ€™it, ita hatur an lolรณs hanesan ema neโ€™ebรฉ iha kuรฑesimentu diโ€™ak ou ema neโ€™ebรฉ ninia an neโ€™e equilรญbrio ou igualmente.

Tamba neโ€™e atu sai ema neโ€™ebรฉ equilibrio ou igual neโ€™e, nia iha carรกcter de pasciรชncia, humildade, honestidade, flexรญvel, bondoso, positividade no responsabilidade. Iha pontu hitu sira neโ€™e mak ita hotu aplika iha ita nia an no ita sei sai ema ida neโ€™ebรฉ equilibrio ka hanesan duni ย iha ita nia moris tomak. Dala uain ita ema hatudu ita nia an iha pรบbliku neโ€™e bosok ka taka an mak barak liu no balu fali hatudu duni ninia an ou moris ida neโ€™ebรฉ lรณs nian. Ida neโ€™e mak defรญcil oituan atu ita descobre ema sira neโ€™e nia an. Maibe iha parte ida, ita harรฉ didiโ€™ak mรณs nia formaรงรฃo iha sira nia familia no liu-liu harรฉ ita nia testemunha da vida quotidiano ka moris loron ba loron nian, sei ema neโ€™e iha nia famรญlia laran hatudu duni nia comportamento diโ€™ak no educaรงรฃo familia nian mรณs diโ€™ak, neโ€™e significa ita nia an diโ€™ak duni no bele aprende diak liu tan hodi sai educador ida neโ€™ebรฉ diโ€™ak iha ita ida-idak nia moris.

Iha parte seluk mรณs ita bele dehan ita nia an neโ€™e sempre monu ba influรชncia ho ciรชncia sira entรฃo iha neโ€™eba muda loron ba loron bele ba diโ€™ak no dalaruma mรณs bele ladiโ€™ak. Tamba neโ€™e, ba ita hotu se deโ€™it, tanto mane ou feto ita tau an iha fatin hotu-hotu ka knua hotu. Por exemplo sei ita ema uainhira ita simu ona sacramento comunhรฃo nian hatudu ona sรญmbolo ida katak ita sai duni ona maromak nia oan hodi simu nia isin no ran. Ho ida neโ€™e mak lori ita ba vida ida neโ€™ebรฉ nakonu ho ksolok no ksolok ida neโ€™e laโ€™os deโ€™it ba ita nia an no familia ksolok neโ€™e mรณs bele ba ema seluk hodi senti nia furak neโ€™e รณinsa, liu-liu ba sociedade iha ita nia naรงรฃo. Tamba neโ€™e, mundu ohin loron presija tebes ema neโ€™ebรฉ humildade duni nuneโ€™e nia bele halo buat hotu tuir lei no ordem sira tamba ho buat sira neโ€™e mak muda ema nia hahalok iha ita nia an ba sociedade ka naรงรฃo ida neโ€™e nia laran.

Hanoin neโ€™ebรฉ lรณs ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย 

Liafuan ida neโ€™ebรฉ dehan โ€œhanoinโ€ no โ€œlรณsโ€ neโ€™e ho nia verbo ida no iha lian portuguรชs dehan โ€œpensarโ€ no โ€œverdadeโ€. Pensamento no verdade neโ€™e mak sai dalan ida neโ€™ebรฉ diโ€™ak iha ita ida-idak nia an atu hanoin ba dalan lรณs nian. Iha matenek ida naran DE/CA/ZE dehan ho lian latim: โ€œcogito ergo sumโ€ katak haโ€™u hanoin mak iha, no iha Emanuel kant mรณs haktuir tan katak โ€œhaโ€™u halo buat ruma tenki mai husi haโ€™u laran no haโ€™u nia conhecimento aprioriโ€ significa ita hotu ida-idak halo buat neโ€™ebรฉ mai husi ita nia laran neโ€™ebรฉ ita hanoin no lรณs, ita nia hanoin neโ€™e ita rasik hatene, ita hili tamba diโ€™ak ba ita no diโ€™ak ba ema hotu-hotu neโ€™e mak hanoin neโ€™ebรฉ lรณs. Ita harรฉ katak iha problema barak mak agora daudaun mosu iha ita nia familia, sociedade no naรงรฃo. Problema hirak neโ€™e mak hanesan: impase deย  polรญtica, abuso de poder, divรณrcio, barlaqueado, lisan ka kultura no seluk-seluk tan. Iha neโ€™e dalan saida mak problema hirak neโ€™e mosu! Tamba sรก mak ita ema labele fรณ soluรงรฃo? No ita senti ga lae ho problema hirak neโ€™e bele afeita ba ita nia moris iha futuru, liu-liu ba gerasaun sira! Problema sira neโ€™e hotu, dala barak halo ema lakon sira nia confianรงa ka laiha conscistรชncia ona ba sira nia moris no atรฉ balu habadak sira nia moris ho dalan la diโ€™ak hanesan tara an ho tali neโ€™ebรฉ la iha funรงรฃo, involve iha droga, prostituiรงรฃo, iha mรณs grupo ida neโ€™ebรฉ conhecido oituan iha tempo agora neโ€™ebรฉ ho naran lesbian, Bisexual no (LGBT). Problema hirak neโ€™e mak ohin loron acontece ona iha ita nia naรงรฃo laran. Sira neโ€™e mak estraga ema nia imagem umanu no dignidade hanesan maromak nia ilas.

Mundo agora ita dehan era-moderno halo ema moris iha dezorganizado husi buat neโ€™ebรฉ lรณs, nuneโ€™e hatama an fali iha buat seluk neโ€™ebรฉ lori ita atu ba rai kuak. Entรฃo lakon ona ita nia sentido da vida ida neโ€™ebรฉ tuir maromak nia hakarak. Tamba neโ€™e, รณinsa mak ema ida atu bele hanoin neโ€™ebรฉ lรณs ho nuneโ€™e bele fรณ soluรงรฃo ba problema refere nian, husi hanoin hirak neโ€™e mak bele orienta nia ba moris ida neโ€™ebรฉ lolรณs. Maibe fรณ liverdade mรณs ba ema ida-idak atu decide iha nia moris; iha parte seluk igreja nian mรณs hakarak loke ema hotu nia fuan ho valor morais no forma ema atu sai ema neโ€™ebรฉ hatene atu hadomi hanesan maromak hadomi ita iha mundo neโ€™e.

Grigorio Fidelis Colo

Halakon hanoin aโ€™at muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuru

ร“insa mak ita ema ida-idak bele hadiโ€™a nia moris se nia la iha hanoin ida neโ€™ebรฉ lรณs ba nia an rasik, iha familia, sociedade no naรงรฃo nia laran liu-liu ba ita nia futuro rasik? Ho perguntas ida neโ€™e, haโ€™u hakarak sobu oituan ita hotu nia hanoin, atu nuneโ€™e ita mรณs bele senti katak problema sira neโ€™ebรฉ ita hasouru neโ€™e ninia soluรงรฃo neโ€™e mak iha ita ida-idak nia an rasik. Tamba neโ€™e, ema sempre dehan ksolok neโ€™e laโ€™os mai husi ema seluk maibe ksolok neโ€™e mai husi ita nia an rasik katak ita haksolok ba, hanoin lรณs muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuro.

Iha ita nia moris ohin loron neโ€™e ema barak harรฉ sira nia an mak diโ€™ak liu ema hotu do que ema seluk. Hosi ida neโ€™e ita bele dehan katak ema neโ€™e nia hanoin mak lalรณs ka la normal ona nuneโ€™e hosi hanoin neโ€™ebรฉ lalรณs neโ€™e mak halakon ona nia responsabilidade ba nia emar sira ka belun sira iha futuro no at liu tan mosu problema iha familia, sociedade ka naรงรฃo nia laran. Ho dalan saida mak ita bele hadiโ€™a hanoin sira neโ€™e? Iha minutu ida neโ€™e ka oras ida neโ€™e, haโ€™u hakarak fรณ hanoin ba ita hotu katak ita nia an neโ€™e importante liu do que material sira, sasan mak iha folin ho osan maibe ita ema iha folin uainhira hatur an iha domin maromak nian.

Iha parte seluk ema dehan dalabarak ita preokupa hodi buka ai-han ba ita nia isin maibe ita haluha hodi fรณ han ba ita nia klamar katak ita ema dala uain ita infeita deโ€™it ita nia an ho ksolok mundo nian ita haluha tiha ida neโ€™ebรฉ fรณ moris ba ita tamba neโ€™e hanesan kriatura maromak nian ita fanun malu hodi moris tuir maromak nia lei ka doutrina sira, labele hanoin deโ€™it atu habokur o nia isin maibe hanoin liu ba o nia klamar tamba ita nia klamar mak maromak hatur ka halรณs iha ita nia moris loron-loron. Ita hotu tenki hadiโ€™a ita nia hanoin sira neโ€™e tamba atu fรณ soluรงรฃo ba problema sira neโ€™e so iha deโ€™it maromak no ita nia hanoin sira neโ€™ebรฉ lรณs, tamba maromak no hanoin neโ€™ebรฉ lรณs mak sai hanesan centro ou chave ida. Tamba neโ€™e ita nia igreja mรณs sempre fรณ coragem ho morais ba ita hotu ka apรณio nafatin ita nomos tau duni importansia ba ita ema nia moris iha mundu neโ€™e liu-liu ita nia nasaun doben timor-leste.

ย Konkluzaun

Ho buat hotu neโ€™ebรฉ haโ€™u halo iha leten neโ€™e, ikus mai ita bele dehan ho matenek naโ€™in ida nia liafuan ho Latim dehan: โ€˜โ€™cogito ergo sumโ€ katak haโ€™u hanoin mak iha. Lรณs duni buat hotu ita halo neโ€™e liu hosi ita nia hanoin neโ€™ebรฉ mak iha, hanoin neโ€™ebรฉ iha mak ita halo buat neโ€™ebรฉ mak ita plano no hanoin tiha ona. Ita nia hanoin mak sai chave ba ita ida-idak nia an tomak liu-liu ba ita nia decisรฃo sira neโ€™ebรฉ ita hanoin ona. Iha parte seluk ita halo ona revoluรงรฃo ba ita nia an, ida neโ€™e importante tebes, nuneโ€™e ita bele ona descobre lolรณs ita nia an, tamba hosi ita nia an ida neโ€™e mak hafoin hatene no bele hatur lolรณs iha fatin hotu-hotu.

Maibe atu hadiโ€™a buat hirak neโ€™e hotu ita muda no halรณs uluk mak โ€œhanoinโ€ ida neโ€™e,tamba, hanoin mak chave ba ita nia hahalok sira hotu. Uainhira ita hadia ona ita nia hanoin significa ita hatur ona buat hotu iha nia fatin, liu-liu ita an katak ita nia moris neโ€™e sai duni ona ema neโ€™ebรฉ lรณs no flexรญvel ona. Tamba neโ€™e, halo revoluรงรฃo ba ita nia an, hatur an iha fatin-fatin, hanoin neโ€™ebรฉ lรณs, hadia moris, halakon hanoin at muda ita nia an ba moris prosperiedade iha futuro. Ida neโ€™e mak dalan ida neโ€™ebรฉ atu ita bele prepara ita nia an ba moris loron ikus nian. Tamba, ita moris iha mundo neโ€™e ema barak mak hakarak atu sai ema neโ€™ebรฉ famoso ka naran boโ€™ot iha mundo neโ€™e maibe susar tebes atu hetan oportunidade neโ€™e ho diโ€™ak ikus mai hamosu tristeza boโ€™ot ba ita ida-idak nia an rasik.

Referรชncia:

  1. http://www.tatoli.tl.08 Apr 2017
  2. Publicaรงรฃo anual. Ano II-No.3-Novembro de 2018
  3. Revista radio timor kmanek-2016
  4. Arca espiritual- SPESJOMVY, No.5/Ano V/Outubro 2018, e tambem os provรฉrvios e o google.

 

Estudante: Gregorio Fidelis Coloย ย ย ย ย 

Classe: Semestre IV

Faculdade: Direito

Departamento: Ciรชncia De Direito

Escola: Universidade Da Paz

Jornalista : Ariqui Crisanto Colo

 

ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย ย 

TAGS
Share This