Sprizzi : Manan Ita Nia Egoismu, Hari’i Futuru Naroman

SAPNewsTL : Representante Papa Francisco iha Timor-Leste, Monsenhor Marco Sprizzi konsidera rikusoin lolos Timor nian maka ninia povu, tan ne’e presiza tau matan didiak, lorloron moris furak no riku ho valór sira evanjellu nian liuliu dame, rekonsiliasaun, domin, respeitu, unidade, solidariedade no serbisu hamutuk ba bem estar komun.

1. Oinsa ita nia hanoin kona-ba “Atu imi nia fiar sai, imi nia kultura” ?

Monsenhor : Ha’u-nia pontu de vista imi-nia fiar mak imi-nia kultura, lema ida-ne’ebé di’ak tebes, katak fiar sarani povu timoroan nian laiha opozisaun, laiha kontráriu ho kultura povu Timor nian, iha ligasaun no armonia barak entre kultura timoroan no fiar katólika, entaun lorloron moris furak no riku ho valór sira evanjellu nian liuliu dame, rekonsiliasaun, domin, respeitu, unidade, solidariedade no serbisu hamutuk ba bem estar komun sai kultura povu nian.

Tema vizita “Atu imi nia fiar sai imi nia kultura”, ne’e iha tinan 2020, wainhira iha vizita “Ad Limina” hosi Conferénsia Episkopál Timorense (CET) iha Vatikanu, Papa Francisco dehan katak “que a vossa fé, seja a vossa cultura”. Dom Basilio do Nacimento lembra ona liafuan ne’e, wainhira halo enkontru no apresenta proposta ba vizita, ami konkorda ho bispu sira katak, timoroan sira-nia moris tenke orienta hosi fiar sarani, sira-nia kultura rasik no hetan naroman nafatin hosi fiar.

2. Oinsa Amu Papa Francisco ninia sentimentu iha loron 09-11 Setembru 2024 ?

Monsenhor : Amu-Papa nia sentimentu ida ho entuziazmu no ksolok boot tebes, hamnasa iha tempu tomak, maski iha programa ida ne’ebé maka’as no ativu tebes. Amu Papa super kontente no hakfodak haree labarik, jovens, adultu, ferik no katuas sira iha dalan ninin,  hanesan nia komenta dala barak katak nia laran monu ba povu Timor.

3. Iha Misa Esplanada Tasi-Tolu, Papa Francisco husu kuidadu lafaek sira, katak sa ?

Monsenhor : Amu Papa iha tempu ne’ebá la uza testu eskrita omolia nian, ita dehan inventa ka kria iha momentu ne’ebá, loron ida antes ami iha Nunsiatura Apostólika Motael, ami tur iha meza nia gosta ami ko’alia kona-ba lafaek. Iha Timór nia nunka hatene katak iha lafaek sira.

Normalmente, ema hotu hanoin kona-ba lagoa sira, mota sira no bee-moos, tanba ne’e nia sente impresionadu ho sira nia prezensa no mós ho relasaun ne’ebé kultura Timor nian iha ho lafaek sira. Ita haree ona lafaek sira iha ne’e, maibé iha tempu hanesan ita hatene katak lafaek sira ne’e perigu.

Dala ruma nia halo piada ida-ne’e, maibé ha’u ladún hatene, kuidadu ho krokodilu sira ne’ebé  iha li’ur, katak dalaruma sira hakarak lori no modifika, lahó respeitu tomak ba kultura lokál, tradisaun no valór sira hosi kultura timoroan nian.

Nia la hanoin kona-ba entidade partikulár ida, nia la akuza ema ida, nia la fó atensaun ba ONG sira, instituisaun estranjeiru ida. Papa hanoin kona-ba mentalidade, kultura no  ideia seluk mai hosi rai-liur ne’ebé sein respeita klean kultura lokal, sira hakarak impoin buat hirak ne’e ho forsa finanseiru nian no arrogansia poder ekonmiku nian. Nune’e, Amu Papa dehan, kuidadu, imi defende ita nia kultura.

4. Papa Francisco dehan jovens halo barullu, respeita ferik no katuas sira, dehan tan ba Presidente Repúblika José Ramos Horta katak ‘cuidem bien este pueblo maravilhoso’, oinsa ho sentidu hosi liafuan ne’e ?

Monsenhor : Bainhira Amu-Papa to’o Timor, Papa dehan katak rikusoin boot liu Timór Lorosa’e nian maka ninia povu, rikusoin la’ós de’it petróleu, gás no ai-kameli. Povu timoroan mak rikusoin lolos ba Timor. Ita sei laiha independénsia, dignidade, liberdade no demokrasia, wainhira ita la hetan forsa hosi povu. Metade husi populasaun ne’ebé ita-boot temi sei la iha dalan-dalan, se karik povu Timor la riku hanesan ne’e iha nia klamar no isin.

Nune’e, Amu Papa hateten ba polítiku sira atu tau matan ba ema sira ne’e, labele despreza povu no labele trata aat povu. Korupsaun mos dalaruma mosu halo povu lakon esperansa, kuandu ida ne’e akontese ne’e bele fo desprezu povu, entaun ita hotu, igreja, politiku, emprezáriu, negosiante no jornalista sira, tenki tau matan ba ema furak sira ne’e (cuidem bien este pueblo maravilhoso).

Nune’e mós, foinsa’e sira halo barullu signifika mantein sira nia enerjia, sira nia mehi, sira nia forsa atu mehi kona-ba futuru no hari’i futuru ida. Labele barullu ho maneira halo problema ka kria konflitu, maibe hamutuk ko’alia ba malu, relasaun diak no hamosu ideia inovativu, kreativu no produtivu. Kria relasaun diak ida ho ferik-katuas sira, tanba katuas-ferik sira iha matenek barak iha pasadu, wainhira ita laiha memória, laiha futuru.

5. Papa Francisco temi Perfuma evanjellu bele transforma injustisa, korupsaun no realidade nakukun sira ?

Monsenhor : Liafuan sira ne’e importante, Amu Papa uza ida ne’e imajen perfume evanjellu nian katak ida ne’e rai morin ida. Aroma ho morin tradisionál ai-kameli nian maibé mós aroma ho ai-funan sira, aroma ho natureza furak ida-ne’e no aroma evanjellu nian, hanesan Papa João Paulo II uza liafuan “imi roman no masin ba mundu”, atu hatete katak evanjellu maka anúnsiu Kristu nian, liafuan sira kona-ba rekonsiliasaun, perdaun no kuidadu ema kiak sira, kbiit laek, ema moras no ferik-katuas sira.

Liafuan hirak ne’e hotu tenke orienta asaun igreja nian. Igreja labele sai igreja ema riku nian ka igreja podér nian. Padre sira presiza hakbesik an, hamutuk no haree povu iha area rural. Nune’e, igreja iha dalan atu hakbesik ba povu no orienta sira tuir evanjellu. Ida-ne’e sempre dalan ne’ebé labele sai realidade dala ida de’it.

Jesus Kristu la hela iha palásiu ho riku sira, maibe Jesus sempre la’o iha dalan no hamutuk ho ema ki’ak sira iha Palestina no Israel hodi guia povu iha ksolok sagrada eskritura no evanjellu nian, ne’e mak ita presiza banati tuir.

6. Oinsa ho observasaun kona-ba realidade “Atu imi nia fiar, sai imi kultura” ?

Monsenhor : Rona, ha’u nia amigu, ida ne’e sempre sai dalan la’os sai realidade dala ida ba nafatin, ha’u nia observasaun di’ak, nafatin entuziazmu no ksolok hosi Amu-Papa nia vizita. Agora ita presiza kontinua Amu-Papa nia liafuan sira, joven sira-nia entuziazmu hosi família hotu-hotu atu kontinua iha dalan ida-ne’e hodi atualiza evanjellu, Maromak nia liafuan iha moris lorloron nian liuliu iha joven sira-nia leet, ita mós presiza hamutuk, ezemplu mak inisiativa sira SAPNews nian ne’ebé la’o hamutuk ona. hamutuk iha fiar no kolaborasaun sosiál ba tempu naruk.

Ha’u hatene dezafiu no obstákulu barak atu imi nia fiar sai imi nia kultura, dejafiu prinsipal ne’e iha ita ida-idak nia laran, ita hotu sala na’in (somos pecadores). Nune’e dezafiu prinsipál sira maka oinsa bele ultrapasa no manan ita-nia egoízmu, ita-nia hakarak manan no sai diak liu atu sai nafatin iha ema seluk nia leten. Ita tenki kombate no batalla hasoru ita nia an rasik.

Depois iha mós dezafiu sira hanesan falta kondisaun sosiál adekuada, falta empregu, falta tratamentu sosiál ne’ebé justu ba ema hotu, balun sai previlejiadu no balun sai marzinalijadu, ita hotu so bele lamenta.

Buat hirak ne’e hotu la’ós obstákulu, maibé ezemplu diak ne’ebé SAPNews hatudu, ita boot sira iha vontade no sinergia halo ita boot sira ninia obra no empenhu servisu diak ba públiku liu hosi fahe informasaun, haklaken Maromak nia lian no povu nia lian.

6. Saida mak ita presiza halo hodi hari’i futuru ne’ebé diak liu ba jerasaun foun sira ?

Monsenhor : Jovens tenki hamutuk kria kondisaun pozitiva, oinsa dezenvolve agrikultura, ekonomia, turismu, sosial, kria kampu servisu, jornalismu no buat hotu neebé konsidera diak ba sosiedade ida ne’e liu hosi hamutuk ho foinsa’e sira no ema ho vontade di’ak, ema sira ne’ebé fiar duni iha valór sarani no umanu.

Luta hasoru prátika neopotizmu, injustisa no korrupsaun. Buat hotu kona-ba halo hamutuk no fó ezemplu di’ak no buat di’ak sira, tanba di’ak ne’e hada’et, di’ak da’et ba ema hotu, nune’e dezafia an no manán hasoru buat aat iha Timor-Leste.

7. Ita nia mensajem ida ba povu Timor-Leste ?

Monsenhor : Ha’u nia lia menon mak kontinua fiar no fiar iha Maromak nia bensaun. Sinseramente, ha’u fiar ho laran tomak katak Timor nu’udar povu ida ne’ebé espesiál, povu ida ne’ebé Maromak hili no povu ida ne’ebé maioria katóliku, nune’e kontinua iha fiar no amizade ho Maromak, halo barullu no hari’i sosiedade ida inkluzivu no fiar metin iha Maromak.

Ba joven sira, keta laran taridu. Ha’u komprende katak dalaruma imi iha difikuldade, maibe keta lakon optimismu ba futuru, karik ita nia jerasaun tuan sira ne’e dezanima tiha ona, wainhira sira iha okupasaun invazaun nia okos, sira sei la manan, luta ida ne’ebe kuaze imposivel maibé sira konsege manan ukun rasik an. Se ita boot sira nunka rende, iha fiar, forsa no kontinua luta iha dezafiu oin-oin maka imi sei sai ema ne’ebé diak no susesu, labele halai ba buka buat ne’ebe fasil liu, fiar katak iha Timor imi bele hari’i imi nia futuru.

8. Mensajem Monsenhor ba SAPNews ne’ebé produz revista vizita Papa Francisco ?

Monsenhor : Sim, ha’u lahatene SAPNews, ha’u koñese ita-boot iha loron hirak ikus ne’e, wainhira ita-boot kontaktu ha’u, ha’u apresia tebes ita-boot sira nia mehi, ita-boot nia projetu no realizasaun sira. Ha’u haree katak ita-boot halo hela buat sira impériu (propretáriu úniku), kompeténsia no enkorajamentu.

Agora, halo tinan tolu ona, ha’u enkoraja ita atu kontinua liután ho profisionalismu, atensaun, halo sasan ho didiak ho ksolok, hatudu kompetensia teknika profesional ho entuziasmu nu’udar joven laos atu iha kompetisaun interna, imi labele kria divizaun internal, maibé kria komunidade, unidade no kuidadu malu ho domin.

Espera bele remata revista furak no istóriku ne’e, ha’u dezeja susesu barak atu bele habelar ho furak no gosta husi ema hotu, pelumenus husi metade populasaun 700.000, sira bele lee, gosta no halo tuir revista ida ne’e, posivel to’o millaun ida, Parabéns ba Timor-Leste.

Jornalista : Ekipa Kobertura