TAÍS NU’UDAR PATRIMÓNIU KULTURAL IMATERIAL

TAÍS NU’UDAR PATRIMÓNIU KULTURAL IMATERIAL

Maluk sívitas akadémika sira

Iha biban ida ne’e, ha’u RIVALDO SANCHO TILMAN CARDOSO, husi Fakuldade Enjenharia Ciensia no Teknolojia, Universidade Nasional Timor Lorosa’e (FECT-UNTL) sei aprezenta diskursu ho temátiku “TAÍS NU’UDAR PATRIMÓNIU KULTURAL IMATERIAL”. Ha’u sei fahe ba títulu ne’e ba tolu :

  1. Saida Mak Taís ? no Tansá, Taís Sai Patrimóniu Kultural Imaterial ?
  2. Oinsa Ita salva guarda no asegura taís nu’udar Patrimóniu Kultural Iha Timor Leste ?

Iha Konstituisaun Republika Demokrátika Timor Leste (RDTL) artigu 59 kona-ba Edukasaun no Kultura, iha alinea 5 define katak Ema hotu-hotu iha direitu atu goza no hari’i kultura hanesan nia obrigasaun atu haburas, defende no mós fo valor ba Patrimóniu Kultural. Artigu ne’e fo papel fundamentu ba sidadaun hotu hodi kontinua hametin, asegura no valoriza kultura Timorense inklui taís ne’ebe produz husi ita nia beiala sira to’o ohin loron

Tuir definisaun The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) haktuir Tais hanesan parte importante ida ba identidade moris Timoroan sira nian. Tais refere uza ba kondekorasaun no prodús traze tradisionál sira, uza ba ema ne’ebé foin moris no mate, uza ba kazamentu, serimónia tradisionál no festivál kulturál sira.

UNESCO rekunhese Taís nu’udar Patrimóniu Kultural no identidade Timor oan nian, nune’e, UNESCO rekunhese internasionalmente iha loron 14 fulan Dezembru 2021, tuir mai, ita nia Orgaun Soberanu daruak, aprova Resolusaun Parlamento Nacional n.º 2 / 2022 de 26 de Janeiru institui loron nasionál ba Taís no aprova rekomendasaun ba guvernu hodi halo protesaun no prezervasaun ba Taís hodi define loron 14 Fulan dezembru sai hanesan Loron Nasionál ba Taís

Maluk Audiénsia sira

Taís Halo husi kabas-rahun ho materiál prima ai-horis naturál hodi transforma sai koloridu, Tais ne’e tradisionalmente soru ho ekipamentu ne’ebé simples. Maibé, prosesu soru tais la fasil no sempre lori tempu barak tanba presiza prepara no hoban kabas-rahun atu transforma sai koloridu, uza materiá prima husi ai-horis naturál no hein to’o maran didi’ak mak foin bele soru.

Taís sai ona patrimóniu tradisionál no identidade nasionál tanba Taís husi kada Munisípiu mai ho forma ka kores ne’ebe diferente, úniku no atrativu iha komunidade internasionál nia matan, maibé ohin loron produtu internasional balun liliu Xina mos hahú produz taís tuir ita nia Taís hodi faan iha supermerkadu sira no suku ba faru sira, ikus mai ema barak ba sosa taís hirak ne’e hodi utiliza, situasaun ne’e sai dejafiu ba ita Timor oan sira, atu hamutuk hanoin no haree ho klean, ita la imajina, maibe karik to’o loron ida, ita nia taís orijinal bele lakon tanba ita moe, baruk no laiha vontade hodi prezerva, promove no dezenvolve ho diak

Tuir Observasaun no Peskija balun hatudu katak, Supermarket balun faan taís ne’ebe moderniza ona ho folin baratu, Taís orijinal sira la folin iha Merkadu nasionál, soru na’in sira hahú halerik tanba la hetan rendimentu barak husi produtu ne’e tanba ema la sosa sira nia produtu kauza husi folin karun, Jovens maioria laiha interese atu aprende maibe buka adapta lailais ba produtu modernu sira husi rai-liur.

Tanba ne’e, bazeia ba realidade no dejafiu hirak ne’e, molok hakotu diskursu ne’e hakarak husu ba :

  1. Governu presiza halo monitorizasaun no hamenus kualker konsekuénsia ne’ebé ita la espera mosu husi sobre-turizmu, sobre-komersializasaun no buka balansu entre funsaun ekonomia, sosiál no kultura kona-ba tais. Tais ne’e nu’udar kondekorasaun ida ne’ebé ‘tenke iha’ ba turista sira atu hola.
  2.  Guvernu no Ajénsia sira tenki insentiva, apoia no motiva soru na’in sira, kontrola indústria moda sira ne’ebé foin hahú iha Timor-Leste tanba sai ameasa ida ba integridade kultura tais.
  3. Ikus liu, Ema hotu tenki konsiente no uza taís iha serimónia públiku sira, hamutuk ita prezerva, asegura, dezenvolve no promove tais iha Timor Leste no mundu, ita tenki salva ho obrigatóriu, urjénsia no rápidu, tanba se la’os ita, ita nia kultura taís sei sai folin laek iha prezente no futuru

Viva Povu Timor Leste, Viva Tais Timor Leste, Moris Naruk Ba Ita hotu

Dili, 31 Jullu 2023

Share This

COMMENTS

Wordpress (0)
Disqus (0 )